در عصر و زمان خود ديده‌ايم كسانى را كه آشنايى كافى با احكام اسلام ندارند با اندك ضرورتى حكم به برطرف شدن حرمت در گناهان كبيره و صغيره مى‌دهند كه با اين ديدگاه همه احكام به خطر مى‌افتد.

از سوى ديگر برخى افراد را مى‌بينيم كه در اجراى قاعده لا ضرر در ابواب نكاح و مانند آن وسواس به خرج مى‌دهند، حتّى عسر و حرج شديد را مجوز برخى از امور ممنوعه نمى‌شمرند، در حالى كه در روايت آمده است:

«ليس شي ممّا حرّم اللَّه إلّا و قد أحلّه لمن اضطرّ إليه‌

؛ هر چيزى كه خداوند آن را تحريم كرده براى كسانى كه واقعاً مضطر به انجام آن هستند، حلال شمرده است». [1]

و آيه شريفه‌ «وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ» [2] حدّ اقل، حرج شديد را نفى مى‌كند.

نتيجه اين كه در استفاده از عناوين ثانويّه نه پيمودن راه افراط صحيح است و نه افتادن در مسير تفريط كار شايسته‌اى مى‌باشد، بلكه همچون امور ديگر حفظ تعادل و استفاده بجا، منطقى و مورد رضايت پروردگار است.

جمع‌بندى‌

مباحث اين مقاله را در چهار بخش مى‌توان خلاصه كرد:

1. مسائل مستحدثه عبارت است از هر موضوع جديدى كه حكم فقهى و شرعى خاصّ خود را مى‌طلبد، اعمّ از اين كه در گذشته وجود نداشته يا اصل آن بوده ولى برخى از مصاديق آن جديد است. اوّلى مانند پيوند اعضا در علم پزشكى و دومى مانند سفرهاى فضايى يا سفر با هواپيما و امثال آن از جهت قصر و اتمام.

2. طرح مسائل مستحدثه به اين جهت ضرورت دارد كه عالم مادّه دائماً در حال تحوّل و دگرگونى است و اين تحوّل در زندگى انسان بيشتر است. و از سوى ديگر، ما معتقديم كه دين اسلام براى تمام مردم و در تمام زمان‌هاست، پس بايد پاسخگوى مسائل جديد آنها كه ناشى از اين تحوّلات و دگرگونى‌هاست، نيز باشد.

3. نمونه‌هايى از مسائل مربوط به عبادات و معاملات و احكام پزشكى و ديگر موضوعات از مسائل مستحدثه.

4. در حل مسائل مستحدثه بايد به پنج نكته توجّه شود:

الف) تفاوت‌هاى مذهب شيعه با اهل سنّت در مباحث مسائل مستحدثه. مثل اينكه ما معتقديم هر موضوع و پديده‌اى حكم شرعى دارد، حتّى يك خراش كوچك. بدين جهت نوبت به قياس و استحسان و مانند آن از امور ظنيّه نمى‌رسد.

ب) تأثير زمان و مكان بر اجتهاد.

ج) احكام به صورت قضاياى حقيقيّه است كه مصاديق فعلى و مصاديق آينده را شامل مى‌شود.

د) توجّه به اين كه اطلاقات گاه از بعضى مصاديق‌

[1]. وسائل الشيعة، ج 16، ص 137، ح 17، باب 12 از ابواب كتاب الأيمان.

[2]. حج، آيه 78.