عهده دارند، از جمله بزرگانى كه بدرود حيات گفته‌اند:

1. امام خمينى قدس سرّه (م 1409): مرجع بزرگ شيعه، بنيانگذار نظام جمهورى اسلامى، داراى كتب متعدّد از جمله‌ شرح مكاسب‌ و تحرير الوسيلة، حاشيه بر عروة الوثقى‌ و رساله‌هاى متعدّد علمى، كه در پانزدهم خرداد سال 1342 هجرى شمسى نهضت اسلامى را بنياد نهاد و در 22 بهمن سال 1357 هجرى شمسى به پيروزى رسيد و در چهاردهم خرداد ماه 1368 هجرى شمسى به جوار رحمت خداوند شتافت.

2. آية اللَّه سيّد أبو القاسم خوئى‌ [1] (م 1413): در سال 1314 هجرى قمرى قدم به عرصه جهان نهاد، و مراحل تحصيلات خود را با موفقيّت‌هاى بسيار پشت سر گذاشت و سرانجام در رشته‌هاى فقه، اصول، تفسير و رجال، صاحب نظر و از مراجع به نام گرديد، آثار او در فقه، اصول، تفسير و رجال آثارى پرارزش و گران‌بهاست. (دوره فقه ايشان به 42 جلد مى‌رسد).

شاگردان مبرّزى تربيت كرد كه هر كدام خود از اساتيد حوزه‌هاى علميّه شدند، كتاب‌ التنقيح در شرح عروة الوثقى‌، حاصل بحثهاى خارج آن مرجع، و مبانى تكملة المنهاج‌ از كتابهاى ارزنده فقهى اين بزرگمرد دينى است.

3. آية اللَّه سيّد محمّد رضا گلپايگانى (م 1414): آية اللَّه گلپايگانى از شاگردان برجسته آية اللَّه شيخ عبد الكريم حائرى (مؤسّس حوزه علميّه قم) بود.

پس از رحلت آية اللَّه بروجردى، در شمار مراجع تقليد و مورد توجّه مردم قرار گرفت. وى در مدت اقامتش در حوزه علميّه قم شاگردان و مجتهدان فراوانى را پرورش داد.

از ايشان آثارى در فقه به جاى مانده است، از جمله: كتاب الحج‌، ولاية الفقيه‌، الدرّ المنضود فى احكام الحدود و كتاب الطهارة. [2]

3. روايات اهل بيت عليهم السلام دليل ديگرى بر انفتاح باب اجتهاد

روايات زيادى از اهل بيت عليهم السلام نقل شده كه به اصحاب خود دستور افتا مى‌دادند، برخى از اين روايات كه به وضوح مفتوح بودن باب اجتهاد را در هر عصر و زمان روشن مى‌سازد، از اين قرار است:

الف) در بخشى از نامه امير مؤمنان على عليه السلام به‌

[1]. در مقدّمه اجود التقريرات در مورد ايشان آمده است: جايگاه علمى وى به روشنى خورشيد در وسط روز است كه جاى هيچ انكارى نيست. به طور فراوان فقه و اصول را تدريس كرد. دو دوره كامل مكاسب شيخ انصارى و دو دوره كتاب الصلاة و همه بحث‌هاى عروه سيّد محمّد كاظم يزدى را تدريس نمود. همچنين شش دوره كامل اصول را تدريس كرد. (اجود التقريرات‌، ج 1، ص 43).

[2]. ر. ك: خورشيد فقاهت‌ (زندگى نامه آية اللَّه گلپايگانى) نوشته على كريمى جهرمى و سيماى فرزانگان‌، ج 1، ص 712- 691.