عمل به قياس و استحسان را به آنها نسبت مى‌دهند.

يكى از علماى اين گروه، جناب حسن بن على بن ابى عقيل عمّانى (م 368) است. وى پس از دوران غيبت صغرى، زعامت پيروان اهل بيت را به عهده گرفت، و نخستين كسى بود كه از اجتهاد به شيوه معروفش در مباحث فقهى بهره جُست. كتاب او المتمسّك بحبل آل الرسول‌ است كه در آن مسائل فقهى را بيان و براى آنها ادلّه اقامه كرده و فروعاتى را بر آن مترتّب ساخته است. اين كتاب براى علما از مهمترين كتابهاى قابل استفاده در قرن چهارم و پنجم بود و ميان پيروان اين مكتب به اندازه‌اى مشهور بود كه نجاشى درباره آن گفته است: «هيچ حاجى از خراسان نمى‌آمد، مگر آنكه اين كتاب را طلب مى‌كرد و نسخه‌اى از آن را مى‌خريد و من از استادم أبو عبد اللَّه شنيدم كه از اين مرد (عمّانى) بسيار ستايش مى‌كرد». [1]

متأسّفانه امروزه از اين كتاب، اثرى باقى نمانده است؛ ولى ابن ادريس حلّى (م 598)؛ محقّق حلّى (م 676) و علّامه حلّى (م 726) فتاوايى را از آن در كتب خويش نقل كرده‌اند. ابن ادريس درباره اين كتاب گفته است: «كتابى نيكو و عظيم است و نزد من موجود است». [2]

عالم ديگر كه همان شيوه را ادامه داد و اركانش را استحكام بخشيد، أبو على محمّد بن احمد بن جنيد اسكافى (م 381) است. نجاشى درباره وى مى‌گويد:

«محمّد بن احمد بن جنيد، أبو على كاتب اسكافى، در ميان اصحاب ما، داراى اعتبارى است و مورد اعتماد و جلالت قدر است. وى تأليفات زيادى دارد». [3]

نجاشى از كتابهايش نام مى‌برد، از جمله، از دو كتاب فقهى وى كه‌ تهذيب الشيعة لاحكام الشريعة و الاحمدى للفقه المحمدى‌ [4] است. متأسّفانه اين دو كتاب نيز به دست ما نرسيده، هر چند كتاب دوم تا عصر علّامه حلّى موجود بوده است. [5]

ج) مدرسه بغداد

اين مدرسه را بهتر است، مدرسه شيخ مفيد (م 413) و شاگردانش، نظير سيّد مرتضى (م 436) و غير او ناميد. اين مدرسه، ميان آن دو شيوه، يعنى تمسّك به نصوص و استدلات عقلى جمع كرد، شايد از آن رو كه شيخ مفيد در هر دو مدرسه سابق الذكر، شاگردى كرده بود، زيرا وى از سويى شاگرد ابن جنيد بود و از سوى ديگر از محضر جعفر بن محمّد بن قولويه (م 368) و مدرسه قمى‌ها، بهره برده است.

شيخ مفيد تأليفات متعددى در فقه دارد از جمله‌ مقنعه‌ كه‌ تهذيب الاحكام‌ شيخ طوسى شرح آن است. [6]

ويژگى‌هاى اين دوره:

1. عرضه كتب فقهى به صورت تبويب شده، امّا

[1]. رجال نجاشى‌، شرح حال حسن بن على بن ابى عقيل.

[2]. سرائر، ص 429.

[3]. رجال نجاشى‌، شرح حال محمّد بن احمد بن جنيد.

[4]. شيخ طوسى در «فهرست» از اين كتاب با نام مختصر الاحمدى فى الفقه المحمدى نام مى‌برد.

[5]. موسوعة طبقات الفقهاء، مقدّمه، جزء 2، ص 238.

[6]. ر. ك: روضات الجنّات‌، ج 6، ص 178- 153؛ اعيان الشيعة، ج 9، ص 422- 420؛ معجم رجال الحديث‌، ج 17، ص 210- 202.