انتظار در اعماق سرشت آدمى‌

بر خلاف گفته كسانى كه فكر مى‌كنند بذر اصلى انتظار ظهور يك مصلح بزرگ را شكستها و ناكاميها و نابسامانيها در سطح افكار مى‌پاشد، عشق به اين موضوع مربوط به اعماق وجود آدمى است؛ گاهى به گونه پررنگ، و گاهى كم رنگ.

به تعبير ديگر، انسان از دو راه- از راه عاطفه، و از راه خرد- سر انجام در برابر چنين مسأله‌اى قرار مى‌گيرد و سروش اين ظهور را با دو زبان «فطرت و عقل» مى‌شنود.

و به عبارت روشنتر، ايمان به ظهور مصلح جهانى جزئى از «عشق به آگاهى» و «عشق به زيبايى» و «عشق به نيكى» (سه بعد از ابعاد چهارگانه روح انسان) است كه بدون چنان ظهورى اين عشقها به ناكامى مى‌گرايد و به شكست محكوم مى‌شود.

شايد اين سخن نياز به توضيح بيشترى داشته باشد و آن اينكه مى‌دانيم «عشق به تكامل» شعله جاويدانى است كه سراسر وجود انسان را در برگرفته؛ او مى‌خواهد بيشتر بداند؛ بيشتر از زيبائيها ببيند؛ بيشتر از نيكيها بهره ببرد و خلاصه آنچه مايه پيشرفت و برترى مى‌داند بيشتر فراهم سازد.

هيچ‌گاه پيدايش اين انگيزه‌ها را نمى‌توان با عوامل اجتماعى و روانى پيوند داد. گرچه اين عوامل در تضعيف يا دامن زدن به آن‌ها سهم مهمّى دارند؛ ولى اصل وجود آنها، جزء بافت روان انسانهاست و جزء ابعاد اصلى روح او؛ به دليل اين كه هيچ جامعه و هيچ ملّتى هرگز از اين انگيزه‌ها تهى نبوده است.