مؤاخذه نمايد و يا اصولًا تكليف و مسئوليّتى براى او قائل شود.

اين جاست كه بعضى براى حفظ يكى از اين دو اصل، ديگرى را قربانى كرده‌اند، امّا با قبول مسأله‌ «امر بين الامرين» كه در بالا گفته شد، هم توحيد افعالى و هم عدالت ثابت خواهد بود.

خلاصه اين كه در مكتب‌ «امر بين الامرين» هم قانون علّيت به رسميّت شناخته شده، و هم مسئوليّت انسان و آزادى اراده او، ولى به زودى خواهيم ديد كه ماترياليست‌ها و همانها كه مذهب را يك نوع عامل تخدير مى‌دانند، مسئوليّت و آزادى اراده را، در برابر قانون عليّت قربانى كرده و شديدترين نوع جبر را قائل شده‌اند و عجيب اين است كه اين گونه افراد به مسأله قضا و قدر حمله مى‌كنند و آن را مانع تحرّك اجتماع مى‌پندارند، در حالى كه خودشان با قبول اصل جبر، سدّى در برابر حركتها ايجاد مى‌كنند.

مدارك روشن:

در منابع اسلامى به خصوص قرآن، دلايل زيادى وجود دارد كه انسان را در برابر اعمال خود مسئول مى‌شناسد و مسأله آزادى اراده و استفاده از تلاش و كوشش و سعى و جهاد را اساس موفّقيّت انسان در پيشبرد هدفها معرّفى نموده است، آيه:

« «كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ»؛ (آرى) هر كس در گرو اعمال خويش است» [1].

و نيز:

« «وَ كُلُّ امْرِىٍ بِمَا كَسَبَ رَهيِنٌ»؛ هر كس در گرو اعمال خويش است» [2].

و نيز:

[1]. سوره مدّثّر، آيه 38.

[2]. سوره طور، آيه 21.