شرح و تفسير توحيد ذات و صفات خداوند

اين فراز در حقيقت يك دوره كامل خداشناسى است. امير مؤمنان (ع) در اين بخش، در عبارات بسيار كوتاه و فشرده و پر معنى، به گونه‌اى خداوند را معرّفى فرموده كه از آن بالاتر تصوّر نمى‌شود و اگر تمام درسهاى توحيد و خداشناسى را جمع كنيم چيزى فراتر از آن نخواهد بود.

در اين فراز پنج مرحله براى معرفت و شناخت خداوند ذكر فرموده كه مى‌توان آنها را اين گونه خلاصه كرد:

1- شناخت اجمالى و ناقص 2- شناخت تفصيلى 3- مقام توحيد ذات و صفات 4- مقام اخلاص 5- مقام نفى تشبيه.

در آغاز مى‌فرمايد: «سرآغاز دين معرفت و شناخت خداست» (أوّل الدّين معرفته).

بدون شك دين در اين جا به معنى مجموعه عقايد و وظايف الهى و اعمال و اخلاق است و روشن است كه سرآغاز اين مجموعه و پايه اصلى آن «معرفة اللّه» مى‌باشد، بنا بر اين شناخت خدا هم گام اوّل است و هم پايه اصلى براى تمام اصول و فروع دين كه بدون آن، اين درخت پربار هرگز به ثمر نمى‌نشيند.

اين كه بعضى‌ها پنداشته‌اند قبل از معرفت خدا، چيز ديگرى نيز وجود دارد و آن مسأله تحقيق در باره دين و وجوب مطالعه و نظر است، اشتباه بزرگى است.

زيرا وجوب تحقيق اوّلين واجبات است ولى شناخت خدا اوّلين پايه دين است يا به تعبير ديگر تحقيق مقدّمه است و شناخت خداوند نخستين مرحله ذى المقدمه مى‌باشد. [1]

[1] مرحوم «مغنيه» دانشمند شهير در شرح خود به نام «فى ظلال نهج البلاغة» اين را به معناى اطاعت و انقياد در اوامر و نواهى خدا ذكر كرده و «شارح خويى»- رضوان اللّه تعالى عليه- نيز قبل از آن همين معنى را انتخاب كرده است. اگر منظورشان اطاعت به معناى وسيع كلمه است كه حتّى امور اعتقادى را نيز شامل شود صحيح است و اگر تنها در جنبه‌هاى عملى باشد ايراد بالا بر آنها وارد است.