قيد و شرط مجاز باشد و كوچك‌ترين تفاوتى ميان آنها و حيوانات قائل نباشند رسيدگى محاكم و دادگاه‌ها به شكايات آنها معنا ندارد.

در مقابل، ندرتاً قوانينى به نفع غلامان در پاره‌اى از نقاط وضع مى‌شد، مانند اين‌كه: در روم قديم (بنا به گفته منتسكيو)، (آقا) ملزم بود غذا و لباس غلام خود را در حدود قوانينى كه تعيين شده بود بپردازد، و حتى در دوره پيرى و ناخوشى از وى نگاهدارى كند.

ولى جنايات وحشتناكى كه در دوران بردگى در نقاط مختلف عالم نسبت به بردگان انجام مى‌دادند، انسان را به اندازه‌اى بدبين مى‌كند كه نمى‌تواند باور كند اگر احياناً چنين قوانينى وضع مى‌شد نظرى جز زنده نگاهداشتن غلام براى استفاده و بهره‌كشى بيشتر نبوده، و يا اگر راستى نظر ارفاقى در كار بوده جامه عمل بخود نمى‌پوشيده است.

خلاصه اين‌كه: با تمام اختلافات و تصوّراتى كه در موضوع معامله آقا با غلام در طول تاريخ روى داده همواره يك اصل تمام آنها را به هم مربوط مى‌ساخته است و آن «استثمار بشر بوسيله بشر» بوده، و روح بردگى نيز همين است.

الان هم اين معنا، مصاديق زيادى در اجتماع كنونى بشر دارد، گو اين‌كه اين نام بر آن گذارده نمى‌شود و پر واضح است كه اينگونه بحث‌ها بر محور معنا و حقيقت بردگى دور مى‌زند و بكار بردن لفظ مخصوصى يا بكار نبردن آن كوچك‌ترين اثرى در اصل موضوع ندارد.

2- دورنماى سير بردگى‌

آغاز دوران بردگى در تاريخ انسانيّت درست روشن نيست يعنى هر چه به عقب برگرديم تا دور دست‌ترين زمانها، بردگى را به رنگ‌هاى مختلفى در اجتماعات انسانى مى‌بينيم ولى چون منشأ اصلى بردگى، به احتمال قوى، مغلوبيت در جنگ‌ها و اسارت بوده است، لذا عدّه‌اى از محققين، تاريخ بردگى را تاريخ بروز جنگ در ميان قبايل انسان مى‌دانند ولى به عقيده «نويسنده» اگر موضوع بردگى را بيشتر تحليل كنيم خواهيم ديد كه منشأ اصلى آن وجود فرد قوى و ضعيف در اجتماع انسانى توأم با روح طغيان و استثمار است؛ و محتاج به گفتگو نيست كه اين معنا حتى قبل از بروز جنگ‌هاى قبيله‌اى در ميان افراد يك قبيله وجود داشته است، بخصوص اين‌كه مى‌بينيم علماى حقوق يكى ديگر از منشأهاى بردگى را اين مى‌دانند كه بدهكاران تهى دست وقتى در فشار و مطالبه طلبكاران واقع مى‌شدند خود را به آنها مى‌فروختند (اين قانون مخصوصاً در روم رايج بود) با اين حال چگونه مى‌توان تاريخ بردگى را تاريخ پيدايش جنگ در اجتماع بشر دانست؟!

بردگى تا حدود نيمه قرن 19 ميلادى (حدود يكصد و سى سال قبل) به قوت خود باقى بود، ولى از آن به بعد نهضت دامنه‌دارى براى الغاى آن در سراسر جهان آغاز گرديد، و شايد پيشقدم در اين موضوع‌