تسكين پيدا مى‌كند و تمام اين خستگيها برطرف مى‌شود.

من هنگامى كه اين كلام انيشتين را مطالعه مى‌كردم ياد جمله‌اى از امام على عليه السلام پيشواى بزرگ اسلام افتادم:

در آن‌جا كه مى‌فرمايد: «الهى ما عبدتك خوفاً من نارك و لا طمعاً فى جنتك بل وجدتك اهلًا للعبادة فعبدتك‌؛ خدايا اگر من تو را پرستش مى‌كنم نه به خاطر ترس از دوزخ، ومجازات توست، (مجازات و كيفر تو مسلّم است، امّا من به خاطر آن ترا پرستش نمى‌كنم) و نه به خاطر آن نعمت‌هاى بهشت تو. (گرچه آن نيز يك واقعيّت است امّا من به خاطر آن تو را پرستش نمى‌كنم). بلكه من تو را شايسته عبادت و پرستش يافتم و تو را پرستيدم».

يعنى تمام اين هستى به تو منتهى مى‌شود و تمام اين نظام عجيب، از تو سرچشمه مى‌گيرد. من به خاطر اين نظام، و به خاطر اين هستى و به خاطر آن علم و حكمت و وجود و هستى بى‌پايان تو، ترا پرستش مى‌كنم.

اكنون مى‌بينم پس از 1400 سال يا كمى كمتر انيشتن مى‌آيد و مى‌گويد: مذهب متفكّران جهان مذهبى است كه بر اساس آن نظام شعف‌آور و حيرت‌انگيزى از جهان آفرينش است كه متفكّران درباره آن انديشيده‌اند؛ و تمام افتخار يك متفكّر اين بوده است كه توانسته است يك صفحه از صفحات بى‌پايان اين كتاب بزرگ عالم هستى را بخواند، و پرده از روى گوشه‌اى از اسرار آن بردارد.

از آنچه گفتيم چند موضوع اساسى روشن شد:

1- معناى مذهب را يافتيم و دانستيم دين و مذهب به مفهوم واقعيش يعنى تسليم در برابر واقعيات جهان هستى، و در برابر حقايق جهان آفرينش، در برابر خدا در برابر قوانين پروردگار عالم و تمام مذاهب هم كه آمدند يكديگر را تكميل كردند، و نيز همه مكمل ساختمان غرائز و جسم جان بشر بوده‌اند.

2- در تمام طول تاريخ بشر مذهب در وجود انسان بوده است چه اين‌كه اين انسان پيوندى ناگسستنى با اين عامل هستى دارد و نمى‌تواند در برابر هستى تسليم نباشد، خواه ناخواه تسليم است بنابراين مذهب به اشكال مختلف در وجود بشر بوده و خواهد بود.

3- هم اكنون آن قشرهايى كه مى‌گويند ما مذهبى نداريم در واقع يا مذهب به صورت انسان پرستى در ميان آنهاست و يا نام آن را تغيير داده‌اند و آنچه ما نامش را مى‌گذاريم خدا آن‌ها طبيعتش مى‌نامند.

اما طبيعتى كه تمام صفات خدا را براى او قائل هستند، و ايمان به چنين طبيعتى دارند.

اين بود خلاصه مسائلى كه در بيان حقيقت مفهوم دين توجه به آن لازم بود، اكنون بايد ببينيم اين دين و مذهب كه تفسيرش را در سه جمله فوق دانستيم چه ارمغانها و ره‌آوردهايى براى جهان بشريت آورده است. در بحث آينده در اين زمينه سخن خواهيم گفت.

آينده اميدبخش‌

در پايان اين سخن يادآورى يك نكته را لازم مى‌دانم:

برخلاف آنچه افراد مأيوس و بى‌حال تصور مى‌كنند كه مبانى مذهب در محيط اجتماع بشر امروز سست‌