جسم انسان، همان عمل كردن به قوانين است، و تسليم به زبان، اعتراف به زبان است، تمام اينها در اين جمله نهفته است.

با اين بيان قسمت اوّل بحث ما به طور بسيار فشرده تمام شد؛ نتيجه گرفتيم حقيقت دين همان تسليم در پيشگاه خدا و قوانين الهى و قوانين جهان هستى و عالم آفرينش و به كار بستن اين قوانين و بهره‌بردارى از اين امكانات به طور صحيح و منطقى است.

تاريخ مذهب در ميان بشر

آيا اين حقيقت (مذهب) در هيچ زمانى از زمان‌ها در جهان انسانيّت، جاى خالى داشته يا نه؟

و به طور ساده‌تر آيا در تمام طول تاريخ بشر و دوران‌ قبل از تاريخ‌ مى‌توانيم زمانى را نشان بدهيم كه انسانى بوده و مذهبى نبوده است. آيا امروز هم كسانى كه مى‌گويند ما مذهبى براى خودمان انتخاب نكرده‌ايم، راستى حقيقت مى‌گويند و هيچ‌گونه مذهبى ندارند؟ يا اين‌كه مذهب هميشه در وجود انسان بوده و هميشه در وجود او باقى خواهد بود.

صريحاً بگوييم انسان خلأ مذهبى را در وجود خود نمى‌تواند تحمل كند؛ يعنى انسان جاى خالى مذهب را در خودش هرگز تحمل نخواهد كرد، و لذا اگر با دقّت نگاه كنيم در تمام طول تاريخ بشر زمانى نبوده كه انسان باشد و مذهبى نباشد. چرا؟

براى اين‌كه انسان جزيى از اين دستگاه هستى است، پيوند با اين دستگاه دارد، همان‌طورى كه از نظر آفرينش جسم و جان انسان با اين دستگاه پيوند دارد از نظر عقيده هم بايد پيوند داشته باشد و مذهبى براى خود قبول كند و لذا نمى‌شود باور كرد زمانى باشد، انسان باشد و مذهب نباشد.

بر مى‌گرديم به طول تاريخ بشر و سؤال مى‌كنيم دوران تاريخ بشر، از كى شروع شد؟

دانشمندان محقق تاريخ و جامعه‌شناسان مى‌گويند تاريخ انسان از حدود شش هزار سال قبل تقريباً از سرزمين «مصر» و بعد از آن «كلده» و «آشور» در جهان شروع گرديد.

تاريخ بشر اساسش از آن زمانى است كه‌ خط نوشتن‌ آغاز شد يا زندگى به صورت‌ شهرنشينى‌ در آمد و از آن پراكندگى نجات يافت، و به صورت زندگى شهرى خودنمايى كرد.

هر كدام از اين دو را حساب كنيم در حدود شش هزار سال از دوران تاريخ انسان مى‌گذرد، بر داريم تمام تواريخى كه حوادث شش هزار سال را نوشته، از جمله تواريخ غير اسلامى را هم مطالعه كنيم.

مثلًا تاريخ «البرماله» اين شش هزار سال را خلاصه كرده، مى‌بينيم، از همان لحظاتى كه تاريخ انسان شروع شد آثار مذهب به طور عميق در تمام جوامع انسانى ريشه داشته يعنى مصرى‌ها كه اوّلين دسته در دنيا بودند تاريخى براى خودشان ساختند و بعد كلدانيها و آشوريها، همه اينها با مذهب پيوند عميقى داشتند.

قبل از دوران تاريخ هم كه شايد صدها هزار سال بر بشر گذشت انسانى بود و تاريخى نبود، و در آن زمان‌