شريك نسبت به شريكش و مولى‌ نسبت به غلامش!» [1]

اين موضوع به اندازه‌اى مهم است كه حتّى جمعى از بزرگان كتابهائى در موضوع «محاسبة النّفس» نوشته‌اند، از جمله محاسبة النّفس مرحوم سيّد بن طاووس حلّى (متوفّاى سنه 664 ه. ق) و محاسبه النّفس مرحوم كفعى (از علماى قرن نهم هجرى) و محاسبة النّفس فى اصلاح عمل اليوم و الاعتذار من الامس مرحوم حاج ميرزا على حائرى مرعشى (متوفّاى 1344 ه. ق) و محاسبه النّفس سيد على مرعشى (متوفّاى 1080 ه. ق) است. [2]

در اينجا اشاره به چند نكته لازم به نظر مى‌رسد:

1- در اين كه چگونه بايد نفس را «محاسبه» كرد و خويشتن را پاى حساب حاضر نمود و مورد باز خواست قرار داد؛ بهترين طريق همان است كه در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام نقل شده كه بعد از نقل حديث پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله كه فرمود:

«اكْيَسُ الكَيِّسينَ مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ؛

عاقل‌ترين مردم كسى است كه به محاسبه خويش پردازد» مردى از آن حضرت پرسيد

«يا اميرَالْمُؤمِنينَ وَ كَيْفَ يُحاسِبُ الرَّجُلُ نَفْسَهَ؛

اى اميرمؤمنان! انسان چگونه نفس خويش را محاسبه كند؟»

امام ضمن بيان مشروحى چنين فرمود:

«هنگامى كه صبح را به شام مى‌رساند، نفس خويش را مخاطب ساخته چنين گويد:

اى نفس! امروز بر تو گذشت و تا ابد باز نمى‌گردد، و خداوند از تو درباره آن سؤال مى‌كند كه در چه راه آن را سپرى كردى؟ چه عملى در آن انجام دادى؟ آيا به ياد خدا بودى، و حمد او را به جا آوردى؟ آيا حق برادر مؤمن را ادا كردى؟ آيا غم و اندوهى از دل او زدودى؟ و در غياب او زن و فرزندش را حفظ كردى؟ آيا حقّ بازماندگانش را بعد از مرگ او ادا كردى؟ آيا با استفاده از آبروى خويش، جلو غيبت برادر مؤمن را گرفتى؟

آيا مسلمانى را يارى نمودى؟ راستى چه كار (مثبتى) امروز انجام دادى؟!

[1]. محاسبه النّفس سيد بن طاووس، صفحه 14- بحارالانوار، جلد 67، صفحه 72، حديث 22

[2]. الذّريعه، جلد 20