تحت تأثير اجتهادات متناسب با زمان، گونه ها و اشكال مختلف و انعطاف پذيرى مى يابد. بررسى كاركردهاى مذكور در روايات ، به عنوان پيامد قهرى برخى كنش ها، رفتارها، رويه ها، و سياست گزارى هاى اجتماعى كلان نيز از جمله قلمروهاى قابل مطالعه از منظر علمى است. اين كاركردها را مى توان با بهره گيرى از مطالعات جامعه شناختى تجزيه و تحليل كرد و تا حدى داورى نمود. براى مثال، در روايات وارد شده است كه «الملك يبقى مع الكفر و لايبقى مع الظلم». چرايى اين رابطه ، نيازمند ارايه تحليل هاى اجتماعى، سياسى، فرهنگى، انسان شناختى، روان شناختى و... است. يا در قرآن دارد كه «لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى ءَامَنُواْ وَاتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَكَـتٍ مِّنَ السَّمَآءِ وَالأَْرْضِ» يا «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِى النَّاسِ» . از اين بيانات مى توان تفسيرهاى محسوس، همه فهم و عينى ترى ارايه نمود. بالاتر اين كه ما مى توانيم نظام هاى برگرفته از روايات را ، با معادل هاى سكولار و غير دينىِ آن مقايسه كنيم. براى مثال، ويژگى هاى نهاد خانواده در اسلام، كاركردها، آسيب ها و ديگر موضوعات مربوط به آن را مى توان با نهاد خانواده غير دينى مقايسه كرد و در خصوص كم و كيف و نقاط قوت و ضعف محتمل ، از منظر جامعه شناختى داورى نمود. هم چنين با بهره گيرى از يافته هاى علوم اجتماعى ، مى توان از تحليل درون مايه روايات ، فرهنگ دينى را در سطح كلان و در چارچوب نظام ها و خرده نظام هاى مورد نظر دين استنتاج و استنباط نمود. نيز در پرتو اين مطالعات ، تأثير متقابل روايات بر اوضاع و احوال فرهنگى ـ اجتماعى زمان صدور و تأثير اوضاع و شرايط اجتماعى بر جهت گيرى روايات كه تا حدى در قلمرو جامعه شناسى معرفت جاى مى گيرد، روشنى بيشترى مى يابد. به هر حال، از حوزه هاى مختلف جامعه شناسى ، مى توان به تناسب موضوعات، روش ها، منظرهاى تحليلى و چارچوب هاى پذيرفته شده در برخورد با روايات و مضامين آن ها و ارايه تفسيرهاى عصرى بهره گيرى كرد. البته، توجه به اين نكته مهم است كه روايات ما ، بيشتر به نظام هاى فرهنگى اجتماعىِ موجود در يك جامعه مطلوب دينى ناظر است و تنها در چنين جامعه اى است كه امكان ظهور كامل يافته و همگان مى توانند از آثار عينى ناشى از اجرا و اعمال آن ها استفاده وافر ببرند و بالطبع ، داورى در خصوص كار دين و تأثيربخشى نظام هاى مستفاد از آنها ، با فرض وجود موانع اجرايى متعدد يا اجراى بخشى و گزينشى آنها ، يا اجراى كليشه اى و گزاره هاى بدون نظام سازى متناسب در برخى جوامع اسلامى موجود، از وجاهت ،