دين نيز در علوم دينى مشخص است، ولى اگر برداشتن خاص از يك مطلب دينى در فرهنگى وارد شود و پذيرفته گردد و ميليون‌ها نفر در دهه‌ها و سده‌ها، آن گونه بينديشند و ارزيابى و عمل كنند، هر چند از نظر فرهنگى فقط اين برداشت جزء فرهنگ شده است و برداشت‌هاى ديگر جزء فرهنگ نيستند، امّا الزاماً در يك تتبع دين‌شناسانه، اين برداشت، صحيح و ديگر برداشت‌ها غلط نخواهد بود. نيز اگر روزى مردم جامعه‌اى آن برداشت از آن عنصر دينى را از فرهنگ و شيوه زندگى خود حذف، و برداشت ديگرى از آن عنصر دينى را وارد فرهنگ خود كردند، هر چند تغيير فرهنگى پديد آمده، ولى تغيير دينى رخ نداده است.

براى مثال، شكل خاصى از ولايت فقيه وارد فرهنگ جامعه كنونى ايران شده است. اين تغييرى فرهنگى است، ولى به معناى تغيير دينى نيست؛ چون پيروى مردم از مراجع تقليد، عنصر فرهنگى ودينى ثابتى در چند سده گذشته در ايران است، اگر عمربيشترى نداشته باشد.

اين نكات بدين منظور ذكر شد كه معيّن باشد در تحقيق حاضر، درباره فرهنگ ايران بررسى مى‌شود، نه درباره دين، و اگر درباره عنصر فرهنگى يا تغيير آن صحبت مى‌شود، ربطى به دين و فهم دينى گروه تحقيق از آن عناصر ندارد و براى پرهيز از خلط بحث، حتّى به فهم دينى گروه تحقيق از آن عناصر كمترين اشاره‌اى نيز نمى‌شد.

3. اجتماعى شدن‌

انسان از بدو تولد، در گروه متولد مى‌شود و در گروه، اجتماعى شدن را طى مى‌كند و تا آخر عمر عضو گروه است. گروه عبارت است از افرادى كه داراى تعامل مستمر هستند و احساس پيوستگى دارند. ارتباط درون گروه مى‌تواند در اصطلاح ذاتى يا عرضى باشد.

ارتباط ذاتى آن است كه افراد مرتبط و متعامل، ارتباط با يكديگر را بخواهند و از ارتباط با يكديگر لذت ببرند و طالب ادامه همين ارتباطات كنونى باشند. ارتباط عرضى آن است كه ارتباطى ذاتاً مطلوب نيست، بلكه ارتباط گروهى چون وسيله‌اى است براى رسيدن به امرى خواستنى و مطلوب، ايجاد شده و احتمالًا ادامه خواهد يافت. اگر گروهى با ارتباط ذاتى بين اعضا وجود داشته باشد، گروه اوّليه ناميده مى‌شود، ولى اگر ارتباط بين اعضا در گروه،