سخنرانان امّت تو، كه مردم را به نيكى فرمان مى‌دهند و خودشان را فراموش مى‌كنند و قرآن مى‌خوانند آيا انديشه نمى‌كنيد.[1]

همان طور كه تا اين جا معلوم شد، نمى‌توان انتظار داشت امر به معروف و نهى از منكر، در هر ساختار اجتماعى رواج داشته باشد. امر به تقيه در شرايط اجتماعى خاص، تأكيد شرعى بر نكته ياد شده است. منع از پرخاش بر صاحبان شمشير و شلاق به دليل فسادشان نيز بر بى‌ثمرى و عدم تداوم اين اعتراض دلالت دارد، و گرنه معلمان حقيقى دين، چيزى را بيشتر از اجراى دين خوش‌تر ندارند. تكليف ما لايطاق، حكيمانه نيست و در دين اسلام وجود ندارد. تكليف امر به معروف و نهى از منكر، بر امكان‌پذير بودن آن دلالت مى‌كند كه امكان‌پذيرى آن نيز فقط در ساختارهاى اجتماعى معيّنى است، نه در مطلق جوامع. اكنون سخن خود را با اين پرسش به پايان مى‌بريم: آيا ايجاد شرايط و زمينه‌هاى مناسب و تدارك مقدماتِ عقلًا لازم براى عملى شدن فرامين الهى، واجب شرعى است يا نه؟ در مورد بحث امر به معروف هم، آيا ايجاد ساختار متناسب با رواج امر به معروف، شرعاً واجب است؟

5. آثار منفىِ نبود نظارت دينى‌

5- 1. تسلط بدان‌

نبودن كنترل اجتماعى، موجب تسلط بدان مى‌شود.[2] ناگزيريد امر به معروف و نهى از منكر كنيد، و گرنه بدان شما به كار گمارده (و بر شما مسلط) مى‌گردند. پس خوبانتان مى‌خوانند و اجابت نمى‌شوند.

هر عملى دو گونه اثر دارد: اثر روانى و اثر اجتماعى. عمل انسان بر نظام روانى و درونى او اثر دارد و شخصيت و اخلاق شخص از اين راه پديدار مى‌شود. نيز عمل آدمى بر نظام اجتماعى اثر دارد و ساختار اجتماعى، محصول اثر عمل‌هاى انسان‌هابر نظام اجتماعى است.

[1]. ر. ك: حُرّ عاملى، محمّد بن حسن، وسائل الشيعه، ج 16، ص 151، روايت 21218.

[2]. ر. ك: همان، ص 118، روايت 21130.