و از آن حضرت، روايت كرده كه فرمود: مؤمن، به مرتبه ايمان نمى‌رسد تا صاحب خوف و رجا نباشد، و صاحب خوف و رجا نمى‌شود تا سعى و عمل در بابِ آنچه اميد و خوف دارد، به جا نياورد.[1] و احتمال ديگر، آن است كه خوف و رجا، اگر به سرحدّ افراط و غلبه بر ضدّ خود رسند، مذموم باشند. و اوّل، مسمّا شود به قنوط و يأس مِن روح اللَّه. و دويّم، موسوم باشد به اغترار و امن مِن مكر اللَّه.

[لزوم تساوى خوف و رجا]

و احاديث در باب تساوى خوف و رجا، بسيار است. از آن جمله، كلينى رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود: در وصيّت حضرت لقمان عليه السلام چيزهاى عجيبى هست و عجيب‌ترين آنها آن است كه به پسر خود گفته كه: از خداى تعالى، مى‌بايد در آن مرتبه خائف باشى كه با وجود آن كه صاحب عبادات جنّ و انس باشى، گويى كه مرا عذاب مى‌كند، و به مرتبه‌اى اميدوار باشى كه با آن كه گناهان جنّ و انس، از تو صادر شده باشد، گويى كه مرا به رحمت خود مى‌آمرزد[2].

بعد از آن كه فرمود كه: پدرم عليه السلام مى‌فرمود كه: هيچ بنده مؤمنى نيست كه در دل او دو نور نباشد: يكى نور خوف، و يكى نور رجا؛ و اگر اين را به آن سنجند، زيادتى نكند، و اگر آن را به اين سنجند، بيشتر نباشد.

و در حديث ديگر، وارد شده كه: خوف و رجا در مؤمن، مثل دو بال مرغ است كه در هر يك كه نقصى پيدا شود، از پرواز، باز مى‌مانَد.[3] و از حديث اوّل، به غير از تساوى خوف و رجا، دو چيز ظاهر مى‌شود: يكى آن كه رجا نمى‌يابد كه از راه حُسنِ عمل آمده باشد؛ بلكه از ملاحظه كَرَم الهى ناشى شده باشد و لهذا، با عبادت جنّ و انس، مى‌بايد كه خود را مُعذَّب قرار دهد و خوف، بايد كه از احتمال نقص كَرَم نباشد و لهذا، با گناهان جنّ و انس، بايد كه خود را در معرضِ رحمت داند، و به اين معنى در احتمال‌

[1]. همان، ص 71، ح 11.

[2]. ب: آمرزد.

[3]. اين روايت در مصادر يافت نشد. ولى ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغة( ج 11، ص 192) از ابو على رودبارى نقل نموده كه وى گفته:« الرجاء و الخوف كجناحى الطائر اذا استويا استوى الطائر و تمّ طيرانه و اذا نقص أحدهما نقص فيه النقص و اذا ذهبا صار الطائر فى حد الموت».