گفتني است اين روش، در تحريف زيادة و يا نقصان و نيز قلب، به يک شکل به کار مي‌رود و تنها تفاوت‌هاي جزئي در عمل دارند. در بخش سند نيز از «خانواده اسناد مشابه» کمک مي‌گيريم. به کمک اسنادي که در بخش بزرگي از حلقه‌ها مشترک‌اند، فراواني نسبي يک حالت را مي‌يابيم، حالت نادر و متفاوت را شناسايي مي‌کنيم. به کمک برخي قرينه‌هاي ديگر، مي‌توان اطمينان يافت که حلقه مقلوب و يا تحريف‌ شده، همين حلقه نادر و متفاوت است. گاه نيز چون به اسناد کامل با حلقه‌هاي متوالي و متعدد، دسترسي نداريم، ناگزيريم تنها به دو حلقه واقع ‌شده در دو سوي حلقه مقلوب و يا محرّف، بسنده کنيم. اصل حاکم در همه اين موارد، حصول اطمينان عرفي و نوعي است و اگر به اين اطمينان دست نيافتيم، تنها مي‌توانيم اختلاف را گزارش کنيم و سند حديث را در دايره «مجهولات»ـ و نه «مجعولات» ـ قرار ‌دهيم. گفتني است شيوه‌هاي کامل شناسايي و حلّ تحريف و تصحيف و قلب در اسناد، در درس‌هاي رجالي و سندشناسي بيان شده است. براي ورزيدگي بيشتر در اين زمينه، مي‌توان به کتاب‌هاي الأحاديث المقلوبة و جواباتها از آيت الله بروجردي و رفع الإرتياب في المقلوب من الأسماء و الألقاب، از خطيب بغدادي مراجعه کرد.

چكيده

واژه «تصحيف»، به معناي «خطا کردن» است و در اصطلاح، به حديثي گفته مي‌شود که بخشي از سند يا متن آن، به چيزي شبيه يا نزديک به آن، تغيير کرده باشد. برخي گونه‌هاي تصحيف عبارت‌اند از: تصحيف ديداري، تصحيف شنيداري، تصحيف در سند و تصحيف در متن. «تحريف» از «حرف» به معناي «کج شدن از راه و تغيير جهت»، ريشه مي‌گيرد و در دانش حديث، به معناي «دگرگون ساختن سند و يا متن براي اغراض نادرست» است.