28. دخالت دانسته‌هاي پيشين

مفهوم و زمينه

يکي از مباحث مطرح در فهم متون، به‌ ويژه متون مقدّس، امکان تأثير پيشْ‌فرض‌ها و دانسته‌هاي پيشين، و گستره ژرف آن در جريان فعّاليت ذهني پژوهشگر است. مفسّر و محقّق مانند ديگر انسانها، مدّت زماني را در فرهنگي خاص و محيطي متعلّق به خود زيسته و متأثّر از آنها است. عقايد پدر و مادر و ديگر اطرافيان، باورها و نگرش‌هاي استادان و هويت تاريخي و بومي هر فرد، دانسته‌هايي هستند که آگاهانه و يا ناخودآگاه، در تعامل فرد با متون ديني و از جمله حديث، اثر مي‌گذارند و اگر به اين اثرات توجه نکنيم و يا براي رهايي از آنها نکوشيم، ممکن است در دام تقليد و هراس هميشگي از اجتهاد و فهم مستقل، گرفتار آييم. اين سخن، به گونه هميشگي و حتمي چنين نتيجه نمي‌دهد که امکان رهيدن از انگاره‌هاي پيشين وجود ندارد و ما هيچ فهم خالص و بي‌شائبه‌اي از حديث و ديگر متون ديني، نداريم و نخواهيم داشت؛ زيرا ما در عرصه‌هاي گوناگون فهم حديث ـ مانند احاديث اعتقادي و نيز احاديث اخلاقي و حتي فقهي ـ ، شاهد بوده‌ايم که محدّثان فهيم و بصير، خود را از عقيده چيره بر حوزه علمي معاصر خود، رهانيده‌اند و يا به مخالفت با رأي و نظري بر خاسته‌اند که قرن‌ها سابقه داشته و حتي خود نيز به آن، اعتقاد داشته‌اند. براي اثبات امکان رهيدن از دانسته‌هاي پيشين، مشهور و غالب، مي‌توان از چند نمونه برجسته ياد کرد: تغيير آراي شيخ طوسي در طول زندگي علمي‌اش؛ مخالفت‌هاي ابن ادريس با آرايي که نزديک به سه نسل بر حوزه فقه شيعه سايه انداخته بود؛ تشکيک‌هاي فقهي محقّق حلّي و نيز علامه حلّي؛ تغيير نگرش‌هاي حکيمان متألّهي مانند شيخ اشراق و ملا صدرا؛ و معارضه گسترده شيخ مفيد در عرصه کلام و فقه، با عقايد معتزله، اشاعره، اهل حديث و حتي برخي از هم‌کيشان قمي خود. ما در اين جا، در مقام داوري نيستيم تا درستي و نادرستي اين انديشه‌ها را