يوسف بن حاتم شامى و كتاب «الدرّ النظيم»

از ديگر عالمان امامى قرن هفتم، مى‌توان از جمال الدين يوسف بن حاتم بن فوز شامى مشغرى ياد كرد. بر اساس آنچه از اسانيد اجازات مى‌توان دريافت، وى نزد محقّق حلّى، نجيب الدين يحيى بن احمد حلّى (م 690 ق) و رضى الدين ابن طاووس حلّى، تلمّذ داشته است.[1] مهم‌ترين كتاب حديثى موجود اين عالم امامى، كتابى در شرح احوال ائمّه به نام‌ الدرّ النظيم فى مناقب الأئمّة اللهاميم‌ است. اين كتاب از منابع مجلسى در تأليف‌ بحار الأنوار بوده است. متن اين كتاب به وسيله جامعه مدرّسين (قم، 1420 ق) به چاپ رسيده است.

از نكات بااهمّيت كتاب ابن حاتم، بهره‌گيرى وى از برخى متون كهن اماميه است كه در حال حاضر موجود نيستند.[2] از اين گونه آثار مى‌توان به كتاب‌ رامش‌افزاى آل‌ محمّد محمّد بن حسين محتسب‌[3] (ص 35)، مدينة العلم‌ شيخ صدوق (ص 40)، كتاب ابان بن عثمان بجلى در سيره (ص 53)، احتمالًا كتاب‌ النبوّة ى شيخ صدوق (ص 101 و 105)، تفسير الإمام الحسن العسكرى عليه السلام‌ (ص 121 و 124)، اربعين حديث‌ محمّد بن ابى الفوارس (ص 296- 303)، كتاب‌ الأجواد محمّد بن زكريّا غلابى (م 398) (ص 320- 324) و الخصائص العلويّة ى نطنزى اشاره كرد كه فهرست كامل اين آثار در انتهاى متن چاپ شده آمده است.[4] كتاب از مباحث كلامى نيز تهى نيست. مثلًا اشكالات فخر رازى از كتاب‌ الأربعين‌

[1]. به اين نكات، در بخش آخر بحار الأنوار كه به كتب اجازات مشهور است، اشاره شده است. درباره ابن حاتم‌نيز، ر. ك: أمل الآمل، ج 1، ص 190؛ رياض العلماء، ج 5، ص 389؛ الأنوار الساطعة فى المئة السابعة، ص 207 و 208.

[2]. برخى از مصادر اين كتاب نيز ظاهراً بايد به واسطه كتاب مناقب ابن شهرآشوب باشد، مثل كتاب اللوامع وشرف المصطفى ى ابو سعيد خرگوشى( ر. ك: الدرّ النظيم، ص 40). همچنين مطلب نقل‌شده از كتاب ابو القاسم كوفى، بعينه از مناقب ابن شهرآشوب اخذ شده است( ر. ك: همان، ص 185).

[3]. براى آگاهى از اين كتاب، ر. ك: الذريعة إلى تصانيف الشيعة، ج 10، ص 59.

[4]. ر. ك: الدرّ النظيم، ص 809- 813.