آنها در فهرستْ نامه‌ها ثبت است. بدين ترتيب، روشن است كه تعريف واضح و فراگيرى نيز از علم حديث يا علوم حديث در اين زمان در دست نباشد.

ويژگى‌هاى اين دوره را مى‌توان چنين برشمرد: 1) تطبيقى بودن آثار در حوزه علم حديث، 2) از ميان رفتن بيشترِ اين نوشتارها، 3) برابرىِ شيعه و اهل سنّت در توجّه به اين دانش‌ها.

مرحله دوم: فراگير شدن دانش ها

در مرحله دوم، نگاه فراگير به دانش‌هاى حديثى در ميان عالمان حديثْ رواج يافت.

نتيجه اين جامع نگرى‌ها تأليف كتاب‌هايى با عنوان «علوم حديث» يا تعبيرهاى مُشابه بود. البته اين حركت، در كنار آثار تطبيقى بود كه تأليف آنها از دوره نخست شروع شده بود و همچنان استمرار داشت.

دكتر محمود طحّان، مرحله دوم از تطوّرات علوم حديث را كه از قرن چهارم آغاز مى‌شود، چنين توصيف مى‌كند:

در قرن چهارم، عالمان حديث به اين نكته التفات پيدا كردند كه نوشته‌هاى قرن سوم، حاوى قواعد و اصطلاحات ويژه حديث پژوهان است كه راوى و مروى (يعنى سند و متن) در پرتو آنها شناخته مى‌شوند و در نتيجه، حديث مقبول يا مردود به دست مى‌آيد. از اين رو، همّت گماشتند تا آن قواعد و اصطلاحات را تجريد نموده، در كتاب‌هاى مستقل، با عنوان «علوم حديث» جاى دهند و مُرادشان قواعد و اصطلاحاتى بود كه تمامى شاخه‌هاى دانش‌هاى حديثى را فرا مى‌گرفت. همين نامگذارى، در دوره هاى بعد، براى اين رشته (شناخت حديث)، عَلَم شد. البته گاه به جاى علوم حديث، مصطلح الحديث، علم اصول الحديث، و علم الحديث درايتاً نيز اطلاق مى‌گردد.[1]

آثار فراگير (جامعِ) اين دوره اختصاص به نوشته‌هاى عالمان اهل سنّت دارد. در

[1]. الحافظ الخطيب البغدادي وأثره في علوم الحديث، ص 386- 387.