اختلاف مصاحف

اختلاف مصاحف

(اختلاف مصحف‌هاى قرآن و عوامل آن)

مسلمانان با توجه به اهميت و منزلت قرآن کريم، از همان سال‌هاى آغازين وحى، به کتابت قرآن کريم اقدام کردند؛ تا جايى که در دوران حيات رسول گرامى اسلام (ص) مصحف‌هاى مختلفى پديد آمد.

اين حرکت با رحلت حضرت رسول گرامى (ص) با اهميت بيشترى ادامه يافت و بزرگان اصحاب به ميزان علم و درصد اهتمامشان به قرآن، مستقيم يا غيرمستقيم به اين امر مهم پرداختند؛ امّا وجود عواملى سبب اختلاف مصاحف شد که برخى از اين عوامل عبارتند از:

1. ابتدايى بودن خط، و عدم آشنايى عرب‌ها با فنون و مهارت‌هاى خط و نگارش و علامت‌گذارى حرکات و امثال آن؛

2. کم بودن دقت و اهتمام افراد در کتابت؛

3. ناتوانى بسيارى از مسلمانان غيرعرب در تلفظ درست کلمات قرآن؛

4. وجود لهجه‌هاى خاص و مختلف خود عرب‌هاى مسلمان؛

5. گرايش‌هاى خاص بعضى از قاريان بزرگ. عده‌اى از آنان حتى تبديل کلمات قرآن به لغات مترادف و معادل را تجويز مى‌کردند.

اين عوامل، سبب اختلاف مصاحف در کيفيت ضبط و قرائت، ميزان اشتمال بر آيات و سوره‌ها، و اختلاف‌ در ترتيب سوره‌ها شد. اين اختلاف‌ها با گذشت زمان به موضع‌گيرى اصحاب در مقابل يکديگر انجاميد.

در دوره خلافت عثمان براى حل اين مشکل، اقداماتى صورت گرفت که تا حد زيادى اين مشکل را برطرف کرد؛ امّا حتى خود اين مصحف‌ها نيز به طور کامل يکدست نبود؛ تا جايى که يکى از اين مصحف‌ها (مصحف مدينه) را ملاک و حجت ديگر مصاحف عثمانى قرار دادند.

محور اين اختلافات عبارت بود از:

1. اختلاف رسم‌الخط آن‌ها با رسم‌الخط معمول در حذف و تغيير پاره‌اى از حروف در بعضى از کلمات؛

2. اختلاف در نحوه ضبط و کتابت يک کلمه در مصاحف مختلف و حتى در خود يک مصحف.

گاهى اين اختلافات را تا هفت هزار مورد برشمرده‌اند.

امّا توجه به دو نکته ضرورى است:

1. اختلاف يا خطا در املاى مصحف، چيزى از اعتبار و قداست قرآن نکاسته است؛ زيرا ملاک «قرآن» بودن آيات و کلمات همان است که قرائت مى‌شود، نه آن چيزى که کتابت مى‌شود؛ و قرآن از اين نظر فاقد اختلاف است. مسلمانان على‌رغم آگاهى از چنين اختلاف‌ها و لغزش‌هاى نگارشي، به اصلاح آن اقدام نکردند. راز اين مسئله، بستن راه هرگونه دخل و تصرف در قرآن کريم چه با سوءنيت و چه با حسن‌نيت بوده است؛ به گونه‌اى که حتى امروزه در کتابت قرآن از اين رسم‌الخط با همه ويژگى‌هايش استفاده مى‌شود، که نمونه آن قرآن کريم به خط «عثمان طه» است.

2. عده‌اى از محققان به جاى پذيرفتن وجود چنين لغزش‌هايى در نگارش مصاحف و طبيعى جلوه دادن آن، به توجيهاتى دست زده‌اند؛ مثلاً از جمله پنداشته‌اند که رسم‌الخط مصحف به امر خاص پيامبر (ص) بوده است، و نويسندگان اوليه دخالتى در نحوه نوشتن کلمات و آيات نداشته‌اند، و در پس اين غلط‌هاى املايي، سرّ و حکمتى نهفته است که جز خدا کسى از آن آگاه نيست.

و يا گفته شده مصاحف عثمانى بدان جهت بدون نقطه و اعراب و علائمِ نشان دهنده قرائات نگارش يافته بود که بتواند نسبت به قرائاتِ مختلف و معتبر انعطاف پذير باشد. مثلاً کلمه «تَبَيَّنُوا» در آيه:((اِن جائَکُم فاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَيَّنُوا))(حجرات//6) بدون نقطه نگارش يافت تا قرائت آن به صورت «فَتَثَبَّتُوا» ممکن باشد، يا آيه((فَتَلَقّى آدَمَ مِن رَبِّه کَلماتٍ))(بقره//37) مانند ساير آيات ديگر، عارى از علائم اعراب بوده که در قرائت مشهور «آدم» به رفع و «کلمات» بعنوان مفعولٌ به و به جَرّ خوانده مي‌شود، و براى آن که اين آيه نسبت به قرائت ديگر -که طبق آن، «آدم» به نصب و «کلمات» به رفع خوانده شده است- انعطاف پذير باشد، بدون اعراب نگارش يافت، و مي‌گويند: رسول خدا (ص) به هر دو صورت قرائت کرده، و يا آنکه در حضور او به هر دو صورت قرائت شد و آن حضرت نيز آن دو را تقرير و تأييد فرمودند.

نيز ر.ک: مصاحف عثمانى؛ توحيد مصاحف؛ احراق مصاحف.