اختلاف لهجه‌ها

اختلاف لهجه‌ها

(اختلاف لغات و لهجه‌هاى قبايل عرب؛ از عوامل اختلاف قرائات)

هر ملتى هر چند زبان واحد داشته باشد، بر حسب تعدد قبايل و تيره‌هاى آن، لهجه‌هاى متعدد و مختلف دارد. عرب نيز از اين قاعده مستثنا نيست و قبيله‌هاى آن لهجه‌هاى مختلفى داشتند و هر کدام کلمات را به گونه‌اى متفاوت با ديگرى ادا مى‌کردند. برخى از اين تفاوت‌ها عبارتند از:

1. اختلاف در حرکات کلمات. فرّاء مي‌گويد قبيله قيس و اسد کلمه «نَستعين» را به فتح نون، و ديگران به کسر نون تلفظ مي‌کنند. و به گفته ابن جنّي، باديه نشينان «اَلْحَمدُ للّه‌ِ» را به ضم دال و لام، و کسي مثل ابراهيم بن أبي علبة به كسر دال و لام قرائت مي‌کنند.

2. اختلاف در حرکت و سکون، مثل «معكم» که عده‌اي به فتح عين و عده‌اي به سكون عين مي‌خوانند.

3. تبديل حرفى به حرف ديگر؛ مانند: اولئک که بعضى آن را اولالک خوانده‌اند.

4. اختلاف در همز و تليين، مثل: مستهزئون ومستهزون.

5. تقديم و تأخير در حروف يک کلمه؛ مانند: صاعقة و صواعق که لغت مردم حجاز و به زبان قرآن است و بنوتميم آن را صاقعه و صواقع تلفظ مى‌کردند.

6. اختلاف در اثبات و حذف، مثل: استحيت واستحييت.

7. تبديل حرف صحيح به معتلّ، مثل: أمّا زيد وأيْما زيد.

8. اختلاف در اماله و تفخيم، در کلماتي مثل: «قضى» و «رمى».

9. اختلاف در حركت دادن حرف ساكن به كسر يا ضمّ، مثل: اشتروا الضلالة؛ به كسر و ضمّ واو.

10. اختلاف در تذكير و تأنيث، چنان که برخي مي‌گويند: هذه البقر، وهذه النخيل. و برخي ديگر مي‌گويند: هذا البقر، وهذا النخيل.

11. اختلاف در ادغام، مثل: مهتدون ومهدّون.

12. اختلاف در اعراب، مثل: مازيد قائما، ومازيد قائم، چرا که نزد قبيله تميم «ما» غير عامل است، ولي نزد اهل حجاز، مانند «ليس» عمل مي‌کند. و مثل: إنّ هذين، وإنّ هذان، که قبيله بني حارث بن كعب، ياء ساكني که حرف قبل از آن مفتوح باشد به الف تلفظ مي‌کنند.

13. اختلاف در صورت جمع برخي کلمات، مثل: «أسرى» و «أسارى».

14. اختلاف در «تحقيق» ـ يعني: مبالغه در اظهار حرف يا حركت آن ـ و اختلاس، مثل: «يَأْمُرُكُمْ» که تحقيق يا اختلاس ضمه راء در لهجه‌هاي مختلف فرق مي‌کند. و مثل اختلاف در تحقيق يا اختلاس کسره فاء در: «فَمَنْ عُفِيَ لَهُ».

15. اختلاف در وقف بر هاء تأنيث، مثل: هذه أُمّة ـ به وقف هاء ـ واُمّت ـ به وقف بر تاء ساكنة.

16. اختلاف در ميزان اشباع که به حدّ توليد حرف برسد يا نه، مثل: «انظور» در: «انظر». و مبالغه تميم و بني قيس بن عيلان در اظهار همزه مفتوحه- تا حدّي که تبديل به حرف عين شود و به «عنعنة تميم» شهرت يافته- نيز از همين قبيل است، مثل: «أشهد عَنَّكَ رسُول‌اللّه‌».

ابوشامه مانند ابن‌قتيبه در اين‌باره گفته است: در قرآن از همه زبان‌ها و لهجه‌هاى عربى لغاتى وجود دارد؛ زيرا قرآن بر تمام عرب‌ها نازل شد، و خداوند متعال به آن‌ها رخصت داد تا بتوانند آن را بر حسب لغات مختلف خود قرائت کنند؛ لذا قرائت‌هاى مختلف درباره قرآن کريم پديد آمده است.

از معاصران، دکتر طه حسين ريشه اختلاف قرائت‌ها را اختلاف لهجه‌ها مى‌داند.

دکتر صبور شاهين در کتاب خود گزارشات متعددي را از قرّاء نقل کرده که منشأ اختلاف در آنها، اختلاف لهجه‌ها مي‌باشد.