آيات جبر و اختيار

آيات جبر و اختيار

(آيات ناظر به استناد افعال انسانى به خدا يا انسان)

جبر در لغت به معناى شکسته را بستن، استخوان شکسته را اصلاح کردن، نيکوگردانيدنِ حال و وادار کردن به کار آمده است. و در اصطلاح علم کلام، به تحميل اراده اطلاق مى‌گردد. معناي اصطلاحي جبر، ناظر بر معناي اخير (وادار کردن به کار) است؛ و بر نفي فعل از انسان و نسبت دادن آن به خدا اطلاق مي‌شود. اختيار، از ريشه خ ي ر، در لغت به معني انتخاب و گزينش، انتخاب خير، يا برگزيدن امري است که در حقيقت يا به حسب گمان خير به شمار مي‌آيد. و در اصطلاح، به معني انتخاب يک چيز از ميان دو يا چند چيز با اراده آزاد انساني است

در کيفيت استناد فعل به انسان سه ديدگاه هست:

1. ديدگاه شيعه که جبر و اختيار مطلق را نفى کرده و چيزى بين اين دو را قائلند؛ لا جبر ولا تفويض بل امر بين الامرين.

2. جبر مطلق؛ يعنى انسان در همه افعالش مجبور است.

3. اختيار مطلق (تفويض) ؛ يعنى انسان در همه افعالش به طور مطلق - نه در دايره اختيار و اراده الهى -داراى اختيار است.

طرفداران هريک از اين نظريه‌ها براى اثبات گفتار خويش به آياتى از قرآن کريم تمسک کرده ‌اند؛ از اين رو آياتى را که جبريون براى اثبات مدعاى خويش به آن‌ها تمسک جسته‌اند، آيات جبر، و آياتى که طرفداران نظريه تفويض براى اثبات مدعاى خويش به آن‌ها استدلال کرده‌اند آيات اختيار ناميده‌اند.

آيات 253 بقره، 145 آل عمران، 107، 137، 148 و 149 انعام، 187 اعراف، 42 انفال، 51 و 52 توبه، 99 و 100 يونس، 37 و 38 احزاب، 11 فاطر، 45 سجده، 8 و 12 شوري، 20 زخرف، 49 و 52 ـ 53 قمر، 22 حديد، 5 حشر، 11 تغابن، 12 طلاق، 31 و 56 مدثر، 30 و 31 دهر و 29 تکوير به آيات جبر شهرت يافته‌اند.

در مقابل، طرفداران نظريه اختيار مطلق (تفويض) براى اثبات مدعاى خويش به آيات 28 اعراف، 51 انفال، 10 حج، 46 فصلت، 29 ق و… تمسک جسته‌اند.

دانشمندان اماميه‌، که به پيروى از امامان معصوم (ع) نظريه امر بين الأمرين را اختيار کرده‌اند، با جمع بين اين دو دسته آيات، درستى نظريه خويش را نشان داده‌اند.