مصحف اُبَىّ بن كعب انصاري

مصحف اُبَىّ بن كعب انصاري

(مصحف تهيه شده توسط ابيّ بن کعب)

اُبَيّ بن کعب از بزرگان انصار و از کاتبان وحى و پيش از اسلام، از دانشمندان يهود بود. اسلامِ او قبل از زيد بن ثابت بود و پيش از او کاتب وحى بود. به او «سيّد المسلمين» هم مي‌گفتند. جزء چهار نفرى است که پيامبر فرمود قرآن را از ايشان (عبدالله بن مسعود، سالم مولى حذيفه، معاذ بن جبل، اُبيّ بن کعب) فراگيريد. به گفته انس بن مالک جزء چهار نفرى است که جامع قرآن در زمان رسول خدا (ص) بودند. او مصحفى داشت که تا دو قرن از شهرت برخوردار بود. در مورد ترتيب سوره‌ها در مصحف اُبيّ سه منبع در اختيار است: الإتقان سيوطي؛ فهرست ابن نديم؛ مقدّمتان. البته گزارش اين سه منبع با هم متفاوت است.

بر اساس گزارش‌هاى موجود، ويژگى‌هايى مصحف ابىّ بن کعب را مي‌توان چنين خلاصه کرد:

1. ترتيب سوره‌ها با تقديم سوره‌هاى بزرگ (طوال) بر سوره‌هاى قصار، و شبيه ترتيب مصحف ابن‌مسعود است؛

2. مانند مصحف ابن مسعود داراى 115 سوره بود؛ با اين تفاوت که مصحف ابن‌مسعود فاقد سوره حمد بود امّا در مصحف ابيّ بن کعب سوره حمد موجود بود ولى «بسم الله» از ميان سوره فيل و قريش حذف، و يک سوره محسوب شده بود.

3. اضافه کردن دو سوره پس از معوّذتين به اسم سوره خلع و حفد.

اما با توجه به نقش او در تهيه «مصحف امام» و ختم شدن اسانيد قرائت شش تن از قرّاى سبعه به وى، اين احتمال تقويت مى‌شود که اختلاف‌هايى که به مصحف وى نسبت داده شده، پيش از تدوين مصحف امام بوده و پس از آن، مصحف وى با مصحف رسمى تفاوتى نداشته است.

اختلاف قرائت هايى را از اُبَيّ بن کعب نقل کرده‌اند. اين موارد را در چهار دسته تقسيم کرده‌اند:

1. اختلاف در لهجه: مثلاً «لايضرّکم کيدهم» را به پيروى از لهجه حجازى فکّ ادغام مي‌کرد و مي‌گفت: «لايضررکم کيدهم»، و «بُعثِرَ» را «بُحثِر»، و «إنّا أعطيناکَ» را «إنّا أنطيناکَ» تلفظ مي‌کرد.

2. گاهى کلمات مترادف را به کار مي‌برد، مثلاً در «ولاالضّالّين» مي‌گفته: «غير الضّالّين».

3. داراى جملات و يا کلمات تفسيرى بوده، مثلاً در: «فصيام ثلاثة أيّامٍ... » (بقره//196) کلمه «متتابعات» را اضافه داشته، و در آيه 24 سوره نساء «إلى أجلٍ مسمّي» را زياد داشته است.

4. آنچه در باره جملاتى مثل: «وَلَو أنّ ابن آدم سأل وادياً من مالٍ و أعطيه... » از او نقل کرده‌اند بيشتر شبيه حديث است تا آيه قرآن.