مجاز عقلي

مجاز عقلي

(اسناد فعل به فاعل غيرحقيقى، به شرط وجود علاقه)

«مجاز اسنادي»، «مجاز حکمى» و «مجاز مرکب» نام‌هاى ديگر مجاز عقلى هستند، و آن اسناد فعل به فاعل غيرحقيقى است که با وجود علاقه‌اى تحقق مى‌يابد؛ به عبارت ديگر، خروج لفظ از مجراى اصلى آن از نظر رابطه يا نسبتى که ميان کلمات يافت مى‌شود، مجاز عقلى است.

مجاز عقلى به طور کلى مربوط به ترکيب و ساختار جمله بوده و از محدوده واژه و کلمه بيرون است؛ لذا عبدالقاهر جرجانى آن را مجاز حکمى مى‌نامد؛ زيرا يا در ظاهر يا در تقدير، به حکم تعلق دارد.

زمخشرى آن را اسناد مجازى ناميده است؛ زيرا اسناد منسوب به مجاز است.

مثال‌هاى مجاز عقلى:

1.((وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا))(انفال// 2) .

در اين‌جا فعل فزونى ايمان به آيات نسبت داده شده است؛ در حالى که مى‌دانيم خداوند سبب تأثير آيات در افزايش ايمان شده است.

2.((يُذَبِّحُ أَبْنَاءهُمْ))(قصص// 4) که «ذبح» به فرعون نسبت داده شده است؛ به اين مناسبت که فرمان دهنده او است؛ حال آن که کشتن، کار اطرافيان فرعون بود.