اسم الکتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن المؤلف : دفتر تبلیغات اسلامی الجزء : 1 صفحة : 4187
متشابه (محكم)
متشابه (محكم)
(کلام فاقد معناى واضح، و پذيراى احتمالات
مختلف)
«متشابه» اسم فاعل از باب تفاعل به معناى همگوني، همسانى و همانندى ميان
دو چيز است. در المفردات فى غريب القرآن راغب اصفهانى چنين آمده است: «الشِبه (بکسر
الشين المشددة) و الشَبه (بفتحها) و الشبيه، حقيقتها فى المماثلة من جهة الکيفية کاللون
و الطعم و العدالة و الظلم. و الشبهةُ هو أن لايتميّز أحد الشيئين من الآخر لما بينهما
من التشابه، عيناً کان او معناً، قال تعالى: و أُتُوا به متشابهاً… ».
همه آيات قرآن، از نظر بيان حقايق، فصاحت
و بلاغت و اعجاز، شبيه يکديگرند؛ يعنى متشابهاند؛ چنانکه در سوره زمر آيه 23 آمده
است:((كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِيَ)… ) .
از نظر اصطلاحى، تعاريف بسيارى براى متشابه
ذکر شده است؛ اما معناى مناسب با آيه 7 سوره آلعمران براى متشابه عبارت است از آياتى
که مراد از آنها روشن و قطعى نيست و تمييز داده نمىشود. به عبارت ديگر؛ محکمات، آيات
يک بُعدىاند که مراد از آنها معلوم است؛ مانند:(الله خالق کلّ شيء)((رعد// 16) ؛ ولى
متشابهات، آيات چند بُعدى و داراى محامل بسيارند و متشابهات با ارجاع به محکمات، در
حکم محکم قرار مىگيرند. )
بسيارى از محققان عقيده دارند متشابه
دچار عدم وضوح معنا است؛ ولى محکم معناى روشنى دارد.
راغب مىگويد: «المحکم ما لاتعرض فيه شبهة لا من حيث اللفظ و لا من حيث المعنى، و المتشابه
ما لاينبئ ظاهره عن المراد».
برخى از تعاريف درباره متشابه:
1. لفظى است که احتمال معانى متعددى در
آن داده شود و جدا کردن آنها و تشخيص مراد واقعى ممکن نباشد و تأويلهاى مختلفى داشته
باشد.
2. متشابه خودش بيانگر خودش نيست؛ بلکه
به بيان و دليل نياز دارد.
3. مقصود متشابه، ظاهر و آشکار نيست و
به دليل ديگر احتياج دارد و از آن رو آن را متشابه مىگويند که در آن احتمال معانى
مختلف داده مىشود و تشخيص مقصود به خاطر تشابه آنها به يکديگر، مشکل است.
4. به آياتى مىگويند که معانى آن فهميده
نمىشود؛ مگر با تأويل و انصراف از ظاهر.
5. آياتى هستند که معانى ظاهرى آنها
مراد نيست؛ بلکه مراد واقعى، تأويلى است که از آنها صورت مىگيرد و جز خدا نمىداند
و براى بشر راهى به آنها نيست. به اين گونه آيات بايد ايمان آورد، ولى از پيروى و
عمل به آنها خوددارى کرد. اين نظر از آنِ اهلسنّت است و شيعه معتقد است تأويل آيات
متشابه را پيغمبر (ص) و ائمه اطهار (ع) نيز مىدانند.
6. آياتى هستند که درباره صفات الهى و
ويژگى انبيا (ع) سخن مىگويند.
7. آياتى است که بر يهوديان متشابه شده
بود، و همان حروف مقطعه اوايل برخى ازسورهها است.
8. آيات منسوخى هستند که ايمان به آنها
لازم است؛ ولى به آنها عمل نميشود.
9. چيزى است که شناختن و فهميدن آن ممکن
نباشد؛ مانند آياتى که ساعت قيامت، آمدن باران و… را بيان مىکنند؛
10. متشابه يعنى آن دسته از قصص انبيا که با الفاظ متفاوت در سورههاى
متعدد تکرار شده و الفاظ آن شبيه هم هستند.
11. آن است که تفسيرش به خاطر تشابه به آيهاى ديگر آسان نيست؛ چه تشابه
در لفظ باشد يا در معنا.
12. آن است که معناى آن معقول و قابل فهم نباشد و عقل آن را درک نکند.
13. آياتي است که به تنهايى نمىتوانند پيام مورد نظر را منتقل کنند؛
مگر با عرضه کردن به محکمات.
براى نقد وجوه ياد شده در تعريف متشابه، ر.ک: تفسير الميزان، ج3، ذيل آيه
هفتم آل عمران.
نکاتى درباره متشابه:
1. کلمه متشابه در قرآن کريم چندين بار و به دو معناى اصطلاحى و لغوى به
کار رفته است. براى معناى لغوى، از آيات 25 سوره بقره و 23 سوره زمر، و براى معناى
اصطلاحى، از آيه 7 سوره آلعمران مىتوان نام برد.
2. متشابه، آيهاى است که در افاده مدلول خود استقلال ندارد و با ارجاع
به محکمات روشن خواهد شد؛ نه اينکه هيچ راهى براى فهم مدلول آن در دسترس نباشد.
3. محکم و متشابه، امرى نسبى است؛ ممکن است آيهاى نسبت به شخصى محکم و
نسبت به ديگرى متشابه باشد.
4. امام هشتم (ع) فرمودند: کسى که متشابه قرآن را به محکم آن ردّ کند،
به راه راست هدايت يافته است.
5. بنابر آنچه گفته شد، در قرآن مجيد آيهاى نداريم که هيچگونه دسترسى
به مراد واقعىاش نباشد، و آيات قرآنى يا بيواسطه محکمند (مانند خود محکمات) يا باواسطه
(مانند متشابهات) . اما حروف مقطعه در ابتداى برخى سورهها، اصلاً مدلول لفظى ندارند؛
لذا از مقسم محکم و متشابه خارجند.
6. در آيه 1 سوره هود مىفرمايد:(كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ) ؛ مراد از إحکام، استوار و غيرقابل خلل و بطلان
بودن کتاب (قرآن) است.
7. حکمت و فايده وجود متشابهات در قرآن مىتواند يکى از امور ذيل باشد:
أ) انس ذهن بشر به امور مادى و محسوس؛ به گونهاى که در مواجهه با آياتى
مانند:((يدالله فوق ايديهم) ،)(ان ربک لبالمرصاد) ،((الرحمان على العرش استوي) ، و)(جاء ربک)ابتدا اوصاف و خواص اجسام به ذهن مىآيد و پس از تأمل در آياتى مانند((ليس کمثله شيء))معانى متبادر اوّلى از ذهن زائل مىشود. به اين
ترتيب، نقص از طرف شنونده است، نه از کلام خداوند؛
ب) اگر همه آيات قرآن محکم بود، نياز به تدبر و نظر دقيق به آن مرتفع مىشد
و فضل دانايان بر نادانان آشکار نمىشد. از اين باب بوده است که بزرگانى فلسفه وجود
متشابه در قرآن را رجوع به اهل بيت (ع) و تمسک به ولايت و امامت دانستهاند؛
ج) متشابهات سبب تازگى و سرزنده بودن قرآن براى هميشه است. سبب اينکه
در هر عصرى براى قرآن، تفسير جديد نوشته مىشود، همين وجود متشابهات است.
درباره تعداد متشابهات در قرآن ميان دانشمندان اختلاف است و اين اختلاف
ناشى از نسبى بودن مفهوم تشابه است. در حالى که جلالالدين سيوطى تعداد متشابهات قرآن
را بالغ بر پانصد مورد مىداند، قاضى عبدالجبار تعداد آنها را 875 مورد و استاد معرفت
تعداد آن را پس از حذف مکررات، حدود دويست مورد مىداند.
نيز ر.ک: محکم و متشابه؛ آيات متشابه.
[1]زركشي ، محمد بن بهادر ، 745 - 794ق;البرهان
فى علوم القرآن(باحاشيه);جلد2;صفحه 69
[2]سيوطي ، عبد الرحمان بن ابي بكر ،
849 - 911ق.;الاتقان فى علوم القرآن;جلد3;صفحه 3
[3]طوسي ، محمد بن حسن ، 385 - 460ق.;التبيان
فى تفسير القرآن;جلد1;صفحه 9
[4]مكارم شيرازي ، ناصر ، 1305 -;تفسير نمونه;جلد2;صفحه
433و(320-330)
[5]زرقاني ، محمد عبد العظيم ، 1948- م.;مناهل
العرفان فى علوم القرآن;جلد2;صفحه 289
[6]عريض ،علي حسن;فتح المنان فى نسخ القرآن;جلد3;صفحه
(11-76)
[7]طباطبايي ، محمد حسين ، 1281 - 1360;قرآن
دراسلام;صفحه 45و42
[8]صالح ، صبحي ، 1926 -;مباحث فى علوم القرآن;صفحه
281
[9]طباطبايي ، محمد حسين ، 1281 - 1360;الميزان
في تفسير القرآن;جلد3;صفحه 32
[10]مدرسي ، محمد تقي،1945-م.;من هدى القرآن;جلد4;صفحه
121
[11]معرفت ، محمد هادي ، 1309 -1385.;التمهيد
فى علوم القرآن;جلد3;صفحه (14-83)
اسم الکتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن المؤلف : دفتر تبلیغات اسلامی الجزء : 1 صفحة : 4187