متشابه (الفاظ)

متشابه (الفاظ)

(مضامين تکرار شده در قرآن با الفاظ يکسان يا مشابه)

واژه متشابه در علوم قرآن، مشترک لفظي است. گاهي، مراد از متشابه، عباراتي از قرآن کريم است که معناي واحد و روشني نداشته و احتمالات مختلفي براي آن متصور است، که با رجوع به آيات ديگر و ساير قرائن، مي‌توان معناي صحيح آن را کشف کرد. متشابه، در اين کاربرد، مقابل محکم است.

کاربرد ديگر آن، در مورد آن دسته از مضامين قرآني است که در دو يا چند جاي قرآن با ساختار واحد يا مشابه تکرار شده است. زرکشي در البرهان با عنوان علم المتشابه بخشي طولاني را به اين بحث اختصاص داده و يادآور مي‌شود که عده‌اي از عالمان، همچون سخاوي، محمود بن حمزة بن نصر کرماني (تاج القرّاء) ، فخر رازي و ابوجعفر بن الزبير در اين باره آثاري دارند.

متشابهات، گاهي به اعتبار تعداد تکرار آنها در مجموع قرآن ملاحظه مي‌گردند و گاهي به اعتبار فردي. در بخش اول، الفاظ و عباراتي که بيش از يک بار در قرآن آمده، به ملاک تعداد تکرار، دسته بندي مي‌شود. مثلاً((لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ))دو بار (بقره/ 219و 266) آمده،((أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ))سه بار (روم/9؛ فاطر/44؛ مؤمن (غافر) /21) ،((مَن فِي السَّمَاوَات وَمَن فِي الأَرْضِ))چهار بار (يونس/66؛ حج/18؛ نمل/87؛ زمر/68) و 000.

بخش دوم، خود داراي اقسامي است:

1. تکرار عبارت با چينش متفاوت، مانند:((وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّداً وَقُولُواْ حِطَّةٌ))(بقره/58) ، و:((وَقُولُواْ حِطَّةٌ وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا))(اعراف/161) .

2. تکرار عبارت با نقصان و زيادتي اندک، مانند:((سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ ءَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ))(بقره/6) ، و:((وَسَوَاء عَلَيْهِمْ ءَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ))(يس/10) که در اوّلي؛ «سَوَاءٌ» بدون واو، و دومي همراه با واو است.

3. تکرار عبارت با تقدّم و تأخّر (که نزديک به مورد اوّل است) ، مانند:((وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ))(بقره/129) ، و:((وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ))(جمعه/2) .

4. تکرار عبارت با اختلاف در تعريف و تنکير، مانند:((وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ))(بقره/61) ، و:((وَيَقْتُلُونَ الأَنبِيَاء بِغَيْرِ حَقٍّ))(آل عمران/112) .

5. تکرار عبارت با اختلاف در مفرد و جمع، مانند:((وَقَالُواْ لَن تَمَسَّنَا النَّارُ إِلاَّ أَيَّاماً مَّعْدُودَةً))(بقره/80) ، و:((قَالُواْ لَن تَمَسَّنَا النَّارُ إِلاَّ أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ))(آل عمران/24) .

6. تکرار عبارت همراه با تبديل يک حرف به حرف ديگر، مانند:((يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلاَ))(بقره/35) ، و:((وَيَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ فَكُلاَ))(اعراف/19) .

7. تکرار عبارت همراه با تبديل يک کلمه به کلمه ديگر، مانند:((مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءنَا))(بقره/170) ، و:((مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءنَا))(لقمان/21) .

8. تکرار عبارت همراه با تغيير از جهت ادغام و عدم ادغام، مانند:((وَمَن يُشَاقِقِ الرَّسُولَ))(نساء/115) ، و:((وَمَن يُشَاقِّ اللَّهَ))(حشر/4) .