آيه شعوبيه

آيه شعوبيه

(آيه 13 حجرات، در باره معيار برتري انسان‌ها)

به آيه 13 سوره حجرات «آيه شعوبيه» مى‌گويند:((يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى‌ وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ) ؛ «‌اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم، و تيره‌ها و قبيله‌ها قرار داديم، تا يكديگر را بشناسيد، ولى گرامى‌ترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست، خداوند دانا و خبير است». )

مخاطب در اين آيه، كل جامعه انسانى است و مهمترين اصلى را كه ضامن نظم و ثبات است بيان مى‌كند، و ميزان واقعى ارزشهاى انسانى را در برابر ارزشهاى كاذب و دروغين مشخص مى‌سازد. منظور از آفرينش مردم از يك مرد و زن همان بازگشت نسب انسانها به «آدم» و «حوا» است، بنابراين چون همه از ريشه واحدى هستند معنا ندارد كه از نظر نسب و قبيله بر يكديگر افتخار كنند، و اگر خداوند براى هر قبيله و طائفه‌اى ويژگيهايى آفريده براى حفظ نظم زندگى اجتماعى مردم است، چرا كه اين تفاوتها سبب شناسايى است، و بدون شناسايى افراد، نظم در جامعه انسانى حكمفرما نمى‌شود، چرا كه هر گاه همه يكسان و شبيه يكديگر و همانند بودند، هرج و مرج عظيمى سراسر جامعه انسانى را فرا مى‌گرفت.

در اين كه ميان «شعوب» (جمع «شَعب») - به معناي گروه عظيمى از مردم- و «قبائل» (جمع «قبيله») چه تفاوتى است؟ مفسران احتمالات مختلفى داده‌اند. جمعى گفته‌اند دايره شعوب گسترده‌تر از دايره قبائل است، همانطور كه «شعب» امروز بر يك «ملت» اطلاق مى‌شود. بعضى شعوب را اشاره به طوائف عجم، و قبائل را اشاره به طوائف عرب مى‌دانند، و بعضى ديگر شعوب را از نظر انتساب انسان به مناطق جغرافيايى، و قبائل را ناظر به انتساب او به نژاد و خون شمرده‌اند.

به هر حال قرآن مجيد بعد از آنكه بزرگترين مايه مباهات و مفاخره عصر جاهلى يعنى نسب و قبيله را از كار مى‌اندازد، در ادامه آيه مى‌گويد براى تقرب به خدا و نزديكى به ساحت مقدس او هيچ امتيازى جز تقوا مؤثر نيست.

در شأن نزول اين آيه نقل شده که در جريان فتح مكه پيغمبر اكرم (ص) دستور داد اذان بگويند. بلال بر پشت بام كعبه رفت، و اذان گفت، عتاب بن اسيد كه از آزاد شدگان بود گفت شكر مى‌كنم خدا را كه پدرم از دنيا رفت و چنين روزى را نديد! و حارث بن هشام نيز گفت: آيا رسول اللَّه (ص) غير از اين كلاغ سياه! كسى را پيدا نكرد؟ !

بعضى ديگر گفته‌اند: آيه هنگامى نازل شد كه پيامبر (ص) دستور داده بود دخترى به بعضى از «موالى» دهند (موالى به بردگان آزاد شده، يا به غير عرب مى‌گويند) آنها تعجب كردند و گفتند: ‌اى رسول خدا (ص) آيا مى‌فرماييد دخترانمان را به موالى دهيم؟ !