قواعد ضماير

قواعد ضماير

(قواعد مهم درباره ضماير و استعمال آن‌ها)

يکى از قواعد ادبى مؤثر در تفسير قرآن و علوم آن، قواعد ضماير قرآن است.

اصل وضع ضمير، براى اختصار و گزيده‌گويى است؛ لذا در آيه 35 سوره احزاب، ضمير «هم» جايگزين بيست کلمه است((إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَ... أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا) ؛ «همانا کليه مردان و زنان مسلمان و)… براى همه آن‌ها خدا مغفرت و پاداش بزرگ مهيا کرده است».

ضمير يا متصل است يا منفصل، و تا زمانى که آوردن ضمير متصل ممکن باشد، ضمير منفصل آورده نمى‌شود.

يکى از قواعد ضمير آن است که مرجعى داشته باشد که ضمير به آن برگردد، و آن مرجع بايد آشکار و هماهنگ و پيش از ضمير آمده باشد؛ مانند:((وَنَادَى نُوحٌ ابْنَهُ))(هود// 42). در اين آيه، ضمير در «ابنه» به «نوح» برمى‌گردد.

گاهى مرجع ضمير، متأخر است؛ مانند: (فَأَوْجَسَ فِى نَفْسِهِ خِيفَةً مُّوسَى)((طه// 67). در اين آيه، ضمير در «نفسه» به «موسى» برمى‌گردد که متأخر است. )

اصل آن است که مرجع ضمير به نزديک‌ترين لفظ مناسب خود برگردد؛ به همين دليل، مفعول اول در((وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نِبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الإِنسِ وَالْجِنِّ يُوحِى بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ))(انعام// 112) مؤخر شده است تا ضمير «بعضهم» به آن برگردد؛ زيرا به ضمير نزديک‌تر است؛ يعنى «الشياطين يوحى بعضهم الى بعض».

قاعده ديگر در ضماير اين است که اگر در جايى چند ضمير باشد، اصل آن است که مرجع آن‌ها يکى باشد تا باعث ابهام نشود؛ مانند:((أَنِ اقْذِفِيهِ فِى التَّابُوتِ فَاقْذِفِيهِ فِى الْيَمِّ))(طه// 39). در اين آيه، مرجع ضمير «اقذفيه» بايد يکى باشد. بنابراين، زمخشرى از اين که برخى مرجع اولى را «موسي» و مرجع دومى را «تابوت» دانسته‌اند، اشکال کرده است.

قواعد زيادى درباره ضمير هست که به سبب رعايت اختصار از بيان آن‌ها خوددارى شد.

نيز ر.ک: ضمير فصل؛ ضماير قرآن؛ ضمير شأن و قصه؛ ضمير منفصل؛ ضمير متصل.