قواعد تشبيه

قواعد تشبيه

(اصول کلى تشبيه چيزى به چيز ديگر)

تشبيه قواعدى دارد که به برخى از آن‌ها اشاره مى‌شود:

1. وقتى دو چيز به هم تشبيه مى‌شوند:

أ) گاهى مشبهات صريحاً ذکر مى‌شود؛ مانند:((وَمَا يَسْتَوِى الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَلَا الْمُسِيءُ) ؛ )«و نابينا و بينا يکسان نيستند و کسانى که ايمان آورده و کارهاى شايسته کرده‌اند (نيز) با (مردم) بدکار (يکسان) نيستند» (غافر// 58) .

ب) گاهى مشبهات با صراحت ذکر نمى‌شود؛ مانند:((وَمَا يَسْتَوِى الْبَحْرَانِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ) ؛ «و دو دريا يکسان نيستند؛ اين‌يک، شيرين تشنگى‌زدا و نوشيدنش گوارا است و آن‌يک، شور تلخ‌مزه است» (فاطر// 12) . )

2. بالاترين درجه تشبيه در بلاغت، حذف وجه‌شبه و ادات تشبيه است.

3. قاعده در مدح، تشبيه ضعيف به قوى و در ذم، تشبيه بر عکس آن است؛ مانند:

الف((يَا نِسَاء النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء) ؛ «‌اى همسران پيامبر! شما مانند هيچ‌يک از زنان ديگر نيستيد» (احزاب// 32) ؛ )

ب)((أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ) ؛ «يا پرهيزکاران را چون پليدکاران قرار مى‌دهيم؟ » (ص// 28) . )

4. گاهى ادات تشبيه بر چيزى وارد مى‌شود که عين مشبّهٌ‌به نيست، ولى به آن نزديک است و به دليل اعتماد بر فهم مخاطب آورده مى‌شود؛ مانند:((كُونوا أَنصَارَ اللَّهِ كَمَا قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ)… ) ؛ «ياران خدا باشيد؛ همان‌گونه که عيسى بن مريم به (حواريون) گفت» (صف // 14) .

5. اصل آن است که ادات تشبيه بر مشبّهٌ‌به داخل شود؛ اما گاهى بر مشبّه داخل مى‌شود؛ چه به منظور مبالغه باشد يا براى آشکار کردن و بيان حال؛ مانند:

الف)((وَلَيْسَ الذَّكَرُ كَالأُنثَى) ؛ «و پسر چون دختر نيست» (آل‌عمران// 36) ؛ )

ب)((قَالُواْ إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا) ؛ «آنان گفتند داد و ستد صرفاً مانند ربا است» (بقره// 275) . )

6. گاهى تشبيه در واقع بر لفظى محذوف وارد مى‌شود؛ مانند:((وَمَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُواْ كَمَثَلِ الَّذِى يَنْعِقُ بِمَا لاَ يَسْمَعُ إِلاَّ دُعَاء وَنِدَاء) ؛ «و مثل (دعوت‌کننده) کافران چون مثل کسى است که حيوانى را که جز صدا و ندايى (مبهم، چيزي) نمى‌شنود بانگ مى‌زند» (بقره// 171) . تقدير آن مى‌تواند چنين باشد: «مَثَلُ واعظِ الذين کفروا».)