قرائت ابوعمرو زَبّان

قرائت ابوعمرو زَبّان

(ويژگى‌ها، اصول، و شيوه قرائت ابوعمرو، يکى از قاريان هفتگانه)

يکى از قرائت‌هاى هفتگانه، قرائت ابوعمرو است. ابوعمرو زَبّان بن العلاء بن عمار بن عبدالله البصرى المازنى (70-154 ق) ايرانى است، و ميان قرّاى سبعه از لحاظ کثرت استادان و شيوخ قرائت، کسى به پايه او نمى‌رسد. وى قرآن را در مناطق مختلفى مانند مکه، مدينه، بصره و کوفه بر استادان زيادى قرائت کرد. سيد حسن صدر، ابوعمرو را شيعى مى‌داند، و در تأييد سخن و ادعاى خود مى‌نويسد: ابوعمرو، قرآن را بر سعيد بن جبير قرائت کرد و سعيد بن جبير به طور قطع و بى‌هيچ ترديدى شيعى بوده است.

ديدگاه علما و آراى آنان درباره ابوعمرو، همراه تجليل و ستايش است.

در يکى از روايات منقول از احمد بن حنبل آمده است: «قرائت ابوعمرو نزد من بهترين و محبوب‌ترين قرائت‌ها است؛ زيرا طبق قرائت قريش و فصحاى عرب است».

ابوعمرو قرآن را بر گروه زيادى از تابعان حجاز و عراق خواند که طبق مدارک تاريخي، اين افراد عبارتند از: مجاهد؛ عطاء بن ابى‌رباح؛ عکرمه (مولى ابن عباس) ؛ سعيد بن جبير؛ ابوالعاليه مهران؛ ابوجعفر يزيد بن قعقاع؛ حسن بصري.

راويان قرائت ابوعمرو عبارتند از: احمد بن زيد حلوانى؛ ابى‌ذهل؛ يحيى بن مبارک يزيدى؛ ابوعمرو حفص دورى؛ ابوشعيب سوسي. دو نفر اخير راوى با واسطه قرائت ابوعمرو هستند و از ديگران معروف‌ترند.

ابن‌جزرى درباره ابوعمرو حفص دورى مى‌نويسد: «ثقةٌ کبيرٌ ضابطٌ». مي‌گويند دورى نخستين کسى است که به جمع‌آورى قرائات اقدام کرد. گرچه دارقطنى وى را از نظر حديث، ضعيف مى‌داند، ولى عقيلى و ديگران وى را ثقه و قابل‌اعتماد معرفى کرده‌اند.

ابوشعيب صالح بن زياد بن عبدالله سوسى، ايرانى و از مردم شوش بود. ابن‌جزرى درباره او مى‌گويد: «ضابطٌ، محررٌ، ثقةٌ» و مي‌افزايد: سوسى قرائت را عرضاً و سماعاً از ابو‌محمد [يحيى بن مبارک] يزيدى اخذ کرده و از برجسته ترين اصحاب يزيدى است.

برخى از ويژگى‌هاى قرائت ابوعمرو:

1. ذکر «بسمله» ميان هر دو سوره و تلاوت آن به صورت وصل و سکت؛ به جز ميان سوره انفال و برائت که بدون بسمله و با رعايت قانون سکت و وصل تلاوت مى‌شود؛

2. تلاوت به شيوه توسط در مدّ متصل و تلاوت به روش توسط و قصر در مدّ منفصل بنابر روايت دورى، و به قصر بنا بر روايت سوسى؛

3. ادغام ذالِ «إذ» در حروف مخصوص؛ مثل:((إِذْ دَخَلُواْ))(حجر// 52) ؛ و دال «قَد» در حروف معيّن؛ مثل:((فَقَدْ ظَلَمَ))(بقره// 231) ؛ و تاى تأنيث در بعضى از حروف؛ مثل:((كَذَّبَتْ ثَمُودُ))(شعرا// 141) .

اصول قرائت ابوعمرو بصرى:

1. «ادغام» ويژگى شاخص قرائت ابوعمرو است که زمينه‌ها و مواد آن به شرح ذيل است:

الف) ادغام «ت» تانيث متصل به فعل در حروف «ت، ج، د، ذ، ز، س، ش، ص، ض، ط، ظ» مانند:((نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ))(نساء// 56) (ادغام صغير متقاربين) ؛

ب) ادغام «ت» جمع مؤنث سالم در شش حرف «ث، ج، د، ز، س، ض» مثل:((وَالْعَادِيَاتِ ضَبْحًا))(عاديات// 1) ؛

ج) ادغام صغير «ر» در «ل» در جمله (يَغْفِرْ لَكُم)((نوح// 4) ؛ )

د) ادغام صغير «ب» در «ف»؛

هـ) ادغام کبير «ب» در «م» و ادغام کبير «ق» در «ک».

2. در جاهايى که دو همزه قطع با دو حرکت مختلف در پى هم بيايند، همزه دوم را مانند ابن‌کثير مکى به تسهيل (بينابين) ادا مى‌کرد؛ اما جاهايى که همزه دوم مفتوح يا مکسور باشد، ميان دو همزه، الف فصل - به اندازه دو حرکت - مى‌آورد؛ و اگر همزه دوم مضموم باشد، با الف فصل و بدون الف فصل، هر دو از او روايت شده است. همچنين در جاهايى که دو همزه قطع يک حرکت داشته باشند و کنار هم بيايند، يکى از همزه‌ها را حذف مى‌کرد.

3. مدّ متصل را فقط به صورت توسط و مدّ منفصل را به دو وجه قصر و توسط قرائت کرده است.

4. الف‌هاى مقصور را که در «فاصله» (رأس آيات) قرار گرفته باشند، با اماله بينابين قرائت کرده و کليه اوزان فَعلى (به فتح ف) ، فِعلى (به کسر ف) ، فُعلى (به ضم ف) فَعالى (به فتح ف) و فُعالى (به ضم ف) را نيز اماله کرده است.

5. تخفيف «هـ» در «و هو»، «و هي»، «فهو»، «فهي» و «ثمّ هو» با استثناى((ثُمَّ هُوَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ))(قصص// 61) .

6. همه «ي»هاى زائد را در وصل به اثبات «ى» و در وقف با حذف - طبق رسم‌المصحف - قرائت کرده است.

شيوه قرائت ابوعمرو بصرى را سهل و ساده و بى‌تکلف با گرايش بسيار به مخفف‌کردن کلمات و کوتاه‌کردن حجم لفظى عبارات وصف کرده‌اند.

وى در اداى مدها توسط را رعايت و غالباً به شيوه «تدوير» قرائت مى‌کرد که آن را شيوه‌اى بين ترتيل و حدر تعريف کرده‌اند.