صنعت توشيح

توشيح

(صنعت توشيح)

(تناسب کلمه يا کلمات پايانى آيه با معناى صدر آيه)

يکى از اقسام اسلوب بديعى قرآن «توشيح» است که به آن «مطمع» نيز مى‌گويند و ابن‌ابى‌الاصبع عبدالعظيم بن عبدالواحد (م 654 ق) (صاحب کتاب «بديع القرآن») آن را يکى از انواع فواصل قرآن شمرده است.

«توشيح» مصدر باب تفعيل از ماده «وشح» است و در جايى مطرح مى‌شود که خود به خود انتها و خاتمه کلام قابل دستيابى و پيش‌بينى باشد؛ به صورتى که اگر متکلم سکوت کند و سخن را ادامه ندهد، شنونده خود به خود آن را ترنم مى‌کند و مى‌خواند؛ به ديگر بيان، توشيح اين است که در آغاز سخن، معنايى بيايد که به کمک آن اگر کلام شعر است قافيه آن، و اگر نثر است سجع آن شناسايى شود؛ مانند:

1.((إِنَّ اللّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ) ؛ «به يقين خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهيم و خاندان عمران را بر مردم جهان برترى داده است» (آل‌عمران// 33) . )

از گزينش و نام بردن افراد مذکور در آيه، آخر آيه (فاصله) دانسته مى‌شود؛ زيرا افراد مذکور، صنفى از اصناف جهانيان (عالمين) هستند و همواره گزينش بر پايه اشتراک در جنس صورت مى‌گيرد.

2.((وَآيَةٌ لَّهُمْ اللَّيْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهَارَ فَإِذَا هُم مُّظْلِمُونَ) ؛ «و نشانه‌اى [ديگر] براى آنها شب است كه روز را [مانند پوست] از آن برمى‌كنيم و بناگاه آنان در تاريكى فرو مى‌روند» (يس// 37) . )

شخص آشنا با اين سوره که مي‌داند مقاطع آيه‌هاى آن، نون مقرون به ردف (حرف لين، يعنى واو، الف و يا) است، و مي‌بيند که در صدر آيه سخن از انسلاخ و جداسازى روز از شب است، متوجه مي‌شود که فاصله (بخش پايانى آيه) «مظلمون» مى‌شود؛ زيرا کسى که روز او از شبش جدا شد، وارد ظلمت مى‌شود.