سوره 022

سوره حج

(سوره 022)

(بيست و دومين سوره قرآن)

چون بخشى از آيات اين سوره درباره حجّ و مناسک آن است، به سوره «حج» شهرت يافته است. «حج» به معناى قصد و آهنگ، نام يکى از عبادات اسلامى است. در آيات 26 تا 37 سوره حج از ساختن کعبه و فوايد و آثار فريضه اجتماعي، سياسي، عبادى حج و اعمال اين عبادت سخن به ميان آمده است.

اين سوره مشركين را مخاطب قرار داده، و انذار و تخويف را به ايشان خاطر نشان مى‌سازد، هم چنان كه در سوره‌هاى نازل شده قبل از هجرت مشركين مورد خطابند؛ اصول دين (مبدأ و معاد) و جدال و جهاد با مشرکان، از مطالب مهم ديگر اين سوره است. اين سوره سياقى دارد كه از آن بر مى‌آيد مشركين هنوز شوكت و نيرويى داشته‌اند. و نيز مؤمنين را به امثال نماز، حج، عمل خير، اذن در قتال و جهاد مخاطب قرار داده، و آيات آن داراى سياقى است كه مى‌فهماند مؤمنين جمعيتى بوده‌اند كه اجتماعشان تازه تشكيل شده، و روى پاى خود ايستاده، و مختصرى عده و عده و شوكت به دست آورده‌اند.

با اين بيان، برخي به طور قطع گفته‌اند كه اين سوره در مدينه نازل شده، چيزى كه هست نزول آن در اوايل هجرت و قبل از جنگ بدر بوده است. و غرض سوره بيان اصول دين است، البته با بيانى تفصيلى كه مشرك و موحد هر دو از آن بهره‌مند شوند. و نيز فروع آن، ولى بيانش در فروع به طور اجمال است، و تنها مؤمنين موحد از آن استفاده مى‌كنند، چون تفاصيل احكام فرعى در روزگارى كه اين سوره نازل ‌شده، هنوز تشريع نشده بود، و به همين جهت در اين سوره كليات فروع دين از قبيل نماز و حج را بيان كرده است.

و از آنجايى كه دعوت مشركين به اصول دين و توحيد از طريق انذار صورت مى‌گرفته، و نيز وادارى مؤمنين به اجمال فروع دين به لسان امر به تقوى بوده، و قهرا سخن از روز قيامت به ميان آمده، لذا گفتار را در آن فراز بسط داده، و در آغاز سوره، زلزله روز قيامت- كه از علامت‌هاى آن است و به وسيله آن زمين ويران شده، و كوه‌ها فرو مى‌ريزد- را خاطر نشان ساخته است.

ويژگي‌هاى سوره حج:

1. داراى 78 آيه به عدد کوفى، 74 آيه به عدد شامى، 75 آيه به عدد بصرى، 76 آيه به عدد مدنى و 77 آيه به عدد مکى، 1291 يا 1282 کلمه و 5070 يا5315 حرف است.

2. در ترتيب نزول، يکصد و سومين سوره و پس از سوره نور و پيش از سوره منافقون نازل شده، و در قرآن کريم، بيست و دومين سوره است.

3. از نظر کميت، از سور مثانى و شامل نيم جزء قرآن است.

4. ششمين سوره‌ سجده‌دار است که تلاوت آيه 77 آن باعث سجده مستحب مى‌شود.

5. گفته‌اند دو يا سه آيه منسوخ دارد.

6. درباره محل نزول اين سوره اختلاف است؛ برخى آن را مکى مى‌دانند و برخى ديگر مدنى؛ جز آيات 52 تا 55 که گفته‌اند بين مکه و مدينه نازل شد. گروهى ديگر نيز اين سوره را ترکيبى از مکى و مدنى مى‌دانند.

با توجه به معيارهاى مکى و مدنى مى‌توان گفت که اين سوره از جهاتى شبيه سوره‌هاى مدنى است؛ زيرا دستور حج و بيان قسمتى از مناسک آن و نيز دستور جهاد در اين سوره تشريع شده است.

احکام فقهى سوره:

1. وجوب حج؛

2. احکام قرباني؛

3. وجوب طواف خانه خدا در حج؛

4. قاعده فقهى «لا حرج»؛

5. حليت گوشت حيوانات با استثنائات آن.

مباحث عمده سوره:

1. برخى از نشانه‌هاى قيامت و مسئله بعث و حشر و نشر؛

2. بيان خلقت انسان و مراحل مختلف رشد و تکامل آدمى؛

3. داستان زندگى برخى از پيامبران گذشته و يادى از آنان؛

4. هجرت، دفاع و جهاد؛

5. تبيين و تشريع برخى از مسائل فقهي.