خبر و انشا

خبر و انشا

(از اسلوب معانى قرآن)

«خبر» کلامى است که ذاتاً قابل اتصاف به صدق و کذب باشد و بتوان آن را اثبات يا ردّ کرد. قصد اوليه و اصلى از ايراد جملات خبري، انتقال پيامى به مخاطب و آگاه‌کردن وى از مضمون خبر است؛ اما از جملات خبرى براى اغراض ديگرى هم استفاده مى‌شود که در علم معانى بررسى مي‌شود؛ يعنى گاهى مقاصد ديگرى وظيفه اصلى (اِخبار) را تحت‌الشعاع قرار مى‌دهند.

اغراض ثانوى از کلام خبرى عبارتند از:

1. نشان دادن آگاهى گوينده به مخاطب؛

2. استرحام و برانگيختن رحم و شفقت: (رَبِّ إِنِّى لِمَا أَنزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ) ؛ «پروردگارا من به هر خيرى كه سويم بفرستى سخت نيازمندم» (قصص// 24) ؛

3. اظهار ضعف و بيچارگي:((رَبِّ إِنِّى وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّى وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْبًا) ؛ «پروردگارا من استخوانم سست گرديده و [موى] سرم از پيرى سپيد گشته» (مريم// 4) ؛ )

4. اظهار حسرت و حزن:((قَالَتْ رَبِّ إِنِّى وَضَعْتُهَا أُنثَى))(آل‌عمران// 36) ؛

5. اظهار شادى و فرح:((وَقُلْ جَاء الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا))(إسراء// 81) .

معانى ديگرى همچون امر، نهي، دعا و نفرين نيز مى‌تواند به صورت خبرى بيايد که در اين هنگام جمله خبرى حکم جمله انشايى پيدا مى‌کند و مى‌گوييم جمله خبرى در مقاصد مجازى خود جنبه انشايى مى‌يابد. گفتنى است که «نفى»، «وعده» و «وعيد» از اقسام خبرند.

«انشا» در لغت به معناى ايجاد، و در اصطلاح سخنى است که ذاتاً دربردارنده صدق و کذب نباشد؛ زيرا در انشا از مسائل بيرونى خبر نمى‌دهيم. بعضى گفته‌اند انشا چيزى است که مدلول آن در خارج با کلام پديد مى‌آيد و گوينده با بيان خود، مقصود خود را ايجاد مى‌کند؛ مثلاً مى‌گويد «اشتريت» و خريدن صورت مى‌گيرد.

جمله انشايى دو گونه است: 1. انشاى طلبى؛ 2. انشاى غيرطلبي.

«انشاى طلبي» سخنى است که از ابراز آن، مطلوبى را بخواهند که هنگام طلب حاصل نيست، و آن پنج گونه است: امر؛ نهى؛ استفهام؛ تمنّى و ندا، که در «تمنى» امکان حصول نيست؛ ولى بقيه موارد، امکانِ تحقق دارد.

«انشاى غيرطلبي» سخنى است که با آن مطلوبى خواسته نشود و عبارت است از تعجب، مدح، ذم، قسم، ترجّى و دعا.