اسم الکتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن المؤلف : دفتر تبلیغات اسلامی الجزء : 1 صفحة : 2025
حدود آيات
حدود آيات
(ابتدا و انتهاى هر آيه)
يکى از محورهاى بحث درباره آيات قرآن،
اين است که آيا تعيين حدّ ومرزهاي آيات قرآن بهصورت فعلي، توقيفى و از جانب خداوند
متعالي و اعلان پيامبر اکرم (ص) بوده، يا اجتهاد و اظهارنظر شخصى درباره آن جايز است؟
به عبارت ديگر، راه شناسايى آيه قرآن و موارد قطع آن از آيه قبل و بعد چيست؟
دانشمندان علوم قرآنى معتقدند در اين
باره راهى جز گفته شارع مقدس نيست، و قياس و رأى و اجتهاد دراينباره راه ندارد؛ زيرا
اگر مبنا، قياس و رأى بود، شايد ترتيب آيات، به گونه فعلي نميبود؛ به طور مثال(المص)را يک آيه شمردهاند؛ ولي نظير آن مثل(المر)(را يک آيه ندانستهاند. همچنين)(يس)(را
يک آيه دانستهاند؛ ولى)(طس)را نه.(حم عسق)(دو آيه و نظير آن مانند)(کهيعص)يک آيه به شمار آمده است.
اينک اين پرسش پيش مىآيد که با وجود
توقيفى بودن معرفت آيات، چرا ميان دانشمندان درباره برخى کلمات قرآن و همچنين بسيارى
از آيات، اختلاف نظر هست؟ مثلاً، ابوعمرو دانى مىنويسد: «من در قرآن کلمهاى جز مدهامتان نمىشناسم که بتوان آن را يک آيه تلقى
کرد». و ديگران مىنويسند: «کلمات ديگرى در قرآن غير از(مدهامّتان)هم هست که مىتوان آنها را آيهاى از قرآن شمرد؛ مانند:(والنجم) ،(والضحي) ،((والعصر) ، و کلمات و حروف
مقطعه قرآن يا فواتح سورهها طبق رأى کسانى که آنها را آيه مستقل دانستهاند. )
زمخشرى در پاسخ به اين سؤال و حل مشکل مىگويد: «اختلافات مذکور ناشى از
اختلاف روايات است». رسول خدا (ص) هنگام تلاوت قرآن، در رأس برخى آيات توقف مىکرد
تا مردم را به حد و مرز آنها آگاه سازد، و پس از آگاهي مردم از حد و مرز آيات از طريق
وقف، پيامبر (ص) همان آيه را به آيه بعد وصل مىکرد (چون از نظر مطلب به هم مربوط مىشدند)
؛ لذا بعضى از مردم پنداشتند توقف در بعضى آيات، نشانه حد و مرز آن با مابعد آن نيست
(لذا در تعداد آيات قرآن اختلاف موجود را مىبينيم) . در نتيجه، وجود اين اختلافات،
نشانه اجتهاد و رأى و قياس در تعيين حد و مرز آيات نيست.
همين بحث در شناخت حد و مرز هر يک از سورههاى قرآن نيز حارى است و توقيفى
بودن حد ومرز سورهها نظر غالب مىباشد. زرکشى از ابنعربى نقل مىکند که رسول خدا
درباره آيات و سورهها، حدود آنها را معين کرده، فرموده است: «فاتحةالکتاب هفت آيه،
و سوره ملک سى آيه است و… ». سپس ابنعربى به دشواريِ شناخت آيات و سورهها
اشاره کرده، مىگويد: «شمار آيات سورههاي قرآن از مسائل مشکل قرآن است؛ چون در قرآن
انواع و اقسام آيات ديده مىشود که برخى بلند و برخى کوتاهند؛ دستهاى کاملاً از آيات
قبلى خود جدا است، و پارهاى از آيات به پايان مطلب خود مىرسد، و قسمتى از آيات در
اثناي مطلب قطع و از نظر محتوا به آيات بعدى مربوط مىشود.
يکى از دلايل توقيفى بودن تعيين حد و مرز سورههاى قرآن اين است که بنابر
نقلهاى تاريخي، پيامبر (ص) هنگام نزول وحى، يکى از نويسندگان وحى را احضار مىکرد
و از وى مىخواست آيه يا آيات نازل شده را در فلان محل از فلان سوره قرار دهد.
[1]زركشي ، محمد بن بهادر ، 745 - 794ق;البرهان
فى علوم القرآن(باحاشيه);جلد1;صفحه (267-270)
[2]سيوطي ، عبد الرحمان بن ابي بكر ،
849 - 911ق.;الاتقان فى علوم القرآن;جلد1;صفحه 199و104
[3]راميار ، محمود ، 1301 - 1363;تاريخ قرآن;صفحه
551
[4]حجتي ، محمد باقر ، 1311 -;پژوهشى درتاريخ
قرآن كريم;صفحه (64-67)
اسم الکتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن المؤلف : دفتر تبلیغات اسلامی الجزء : 1 صفحة : 2025