تواتر قرائات

تواتر قرائات

(قول به منتهى‌شدن همه قرائت‌هاى مشهور به پيامبر (ص) به نقل متواتر)

دانشمندان اسلامى درباره قرائت‌هاى هفتگانه مشهور آرا و نظريات مختلفى ابراز کرده‌اند؛ عده‌اى از دانشمندان اهل‌سنت مي‌گويند همه قرائت‌هاى هفتگانه به طور متواتر به شخص رسول خدا (ص) مي‌رسد و پيامبر اسلام (ص) قرآن را با اين قرائت‌هاى هفتگانه مي‌خوانده است.

بعضى از علما اين عقيده را معروف و مشهور دانسته‌اند. از سبکى نقل شده است که وى همه قرائت‌هاى ده‌گانه را متواتر مي‌داند.

بعضى ديگر پنداشته‌اند هر کس اين قرائت‌هاى هفتگانه را متواتر نداند کفر ورزيده و عقيده او مخالف اسلام است. اين نظريه به مفتى اندلس، ابوسعيد فرج بن لب نسبت داده شده است.

ولى عقيده معروف ميان شيعه اين است که اين قرائت‌ها متواتر نبوده، به طور يقينى به پيامبر اسلام (ص) منتهى نمي‌شوند؛ بلکه بعضى از اين قرائت‌ها يک نوع اجتهاد خود قاريان بوده است و پاره‌اى ديگر به صورت خبر واحد به پيامبر اسلام (ص) مي‌رسد، نه به طور تواتر. همين نظريه را عده‌اى از محققان و دانشمندان اهل‌سنت نيز پذيرفته‌اند.

ادله زيادى اين نظريه را تأييد مي‌کنند که اينک برخى از آن‌ها را ذکر مي‌کنيم:

1. بررسى شرح‌حال راويان قرائات سبب قطع و يقين به‌اين مي‌شود که اين قرائت‌ها براى ما به صورت خبر واحد نقل شده‌اند، نه متواتر. علاوه بر اين، وثاقت برخى راويان اين قرائت‌ها ثابت نيست.

2. دقت و تدبر در اين که اين قاريان چگونه و از کجا اين قرائت‌ها را فراگرفته‌اند ثابت مي‌کند اين قرائت‌ها براى خود قاريان نيز به صورت خبر واحد نقل شده است، نه متواتر.

3. اگر - فرض کنيم- روايت راويان قرائت‌ها در هر طبقه به حد تواتر رسيده و از افرادى بوده‌اند که هرگز بر دروغ اجتماع نمي‌کنند، باز هم سند روايت که به قاريان مي‌رسد، تواتر آن قطع مي‌شود و به‌صورت خبر واحد درمي‌آيد.

4. هر يک از قاريان و پيروان آنان، بر صحت قرائت خويش دلايلى مي‌آورند و با آن‌ها به قرائت‌هاى ديگر اعتراض مي‌کنند. خود اين عمل نشان مي‌دهد اين قرائت‌ها مستند به اجتهاد و نظريه خاص خود قاريان است.

5. عده‌اى از دانشمندان بزرگ بخشى از قرائت‌هاى معمول را انکار مي‌کنند؛ چنان‌که ابن‌جرير طبرى قرائت ابن‌عامر را انکار مي‌کند، و بعضى از علما هم قرائت حمزه را مورد طعن و ايراد قرار داده‌، و بعضى ديگر قرائت ابوعمرو و پاره‌اى قرائت ابن‌کثير را مردود شناخته‌اند. اين انکار خود دليل روشنى بر عدم تواتر قرائت‌ها است؛ زيرا با متواتر بودن قرائات جايى براى نفى و انکار باقى نمي‌ماند.

قائلان به تواتر قرائت‌هاى هفتگانه براى اثبات نظريه خويش ادله‌اى به قرار ذيل آورده‌اند:

1. اجماع: متواتر بودن قرائت‌ها اجماعى است و دانشمندان در هر عصر و زمان به متواتر بودن قرائت‌ها عقيده داشته‌اند.

پاسخ: از آن‌چه در بخش قبلى (ادله عدم تواتر قرائات) آورديم بي‌اساس بودن اين ادعا کاملاً آشکار مي‌شود. همچنين مفهوم اجماع در صورتى صحيح و محقق خواهد بود که پيروان نظريه ديگر با نظريه مورد اجماع مخالف نباشند؛ ولى اين مخالفت درباره قرائت‌هاى هفتگانه وجود دارد؛ زيرا پيروان هريک از اين قرائت‌ها پيروان قرائت ديگر را تخطئه کرده، با آن مخالفت مي‌ورزند.

2. اهميت خاصى که اصحاب پيامبر (ص) و مسلمانان قرن اول و دوم براى قرآن قائل بودند، مستلزم تواتر همه قرائت‌ها است.

پاسخ: اهتمام مسلمانان به قرآن مجيد تواتر خود قرآن را ثابت مي‌کند، نه تواتر چگونگى قرائت آن؛ به‌ويژه جايى که قرائت قرآن در ميان برخى از قاريان، مبتنى بر اجتهاد يا شنيدن از ديگران است، هرچند از يک نفر باشد.

3. متواترنبودن قرائت‌هاى هفتگانه مستلزم متواتر نبودن خود قرآن است و چون متواتر نبودن قرآن باطل است، متواترنبودن قرائت‌هاى هفتگانه نيز باطل خواهد بود؛ زيرا متن قرآن توسط همان قاريان معروف و حافظان به ما رسيده است، و اگر قرائت آنان متواتر باشد، قرآن نيز متواتر خواهد بود، و اگر ترديدى در قرائت آنان باشد، خود قرآن نيز مورد ترديد خواهد بود.

پاسخ: اولاً ميان متواتر بودن خود قرآن و قرائت آن هيچ ملازمه‌اى نيست؛ زيرا وجود اختلاف در قرائت يک کلمه منافاتى با وجود اتفاق بر اصل آن کلمه ندارد.

ثانياً، آن‌چه درباره قرآن توسط قاريان به ما رسيده ويژگى قرائت آن‌ها است؛ اما خود قرآن با تواترى به ما رسيده که در ميان همه مسلمانان وجود داشته است.