اسم الکتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن المؤلف : دفتر تبلیغات اسلامی الجزء : 1 صفحة : 1764
تفسير باطني
تفسير باطني
(تفسير با رويکرد کشف معاني باطني قرآن)
از جمله ويژگىهاى قرآن در منابع روايى
اماميه و اهل سنت اين حقيقت است که قرآن «ظَهْر» و «بطن» دارد،
يعنى افزون بر معنايى که از ظاهر واژگان و معناى لغوى آنها استفاده مىشود، معانى ژرف
تر و پنهان ترى نيز در عبارات وحى نهفته است که فهم آنها نياز به شناخت و شيوه و ملاکهاى
ويژهاى دارد. براساس اين روايات، ظاهر قرآن همان احکامى است که هر مراجعه کنندهاى
که با زبان عربى آشنايى داشته باشد آن را در مىيابد، اما باطن قرآن فهم عميق معارف
قرآن است؛ رها از محدوديت زمانى و مکانيِ خاص. البته بطن قرآن خود داراى لايههاى متفاوتى
است و اطلاع افراد به آن لايهها نسبى و داراى درجات و مراتب است.
در اين باره اين پرسش مطرح است که آيا مردمان عادى با دانش و درک بيشتر
مىتوانند به بطون قرآن يا بخشى از آن دست يابند يا قلمرو ادراک آنان فقط ظاهر قرآن
است و فهم باطن قرآن تنها در اختيار پيامبر و اولياى الهى است؟
براساس دستهاى از روايات، به طور قطع بخشى از ظاهر قرآن در معرض فهم همگان
است و فهم بخشى از باطن قرآن در انحصار خدا و خاصان مرتبط با مکتب وحى است و در اين
ميان مراتبى وجود دارد که هر چند عوام از درک آن بى بهرهاند، اما آگاهان، تيزبينان
و اهل دقت و معنويت مىتوانند بدان دست يابند، هرچند ايشان در مرتبه انبيا و پيوستگان
با وحى قرار نداشته باشند. البته اين روايات با آن دسته رواياتى که فهم قرآن را منحصر
به اهل بيت (ع) دانسته است (مثل روايات موجود در بحارالانوار ج 89 صص 78- 106) ناسازگار
نيست زيرا در اين روايات يا علم تمامى قرآن که شامل ظاهر و باطن مىشود ويژه انبيا
و اوصيا دانسته شده، و يا تنها به يک طبقه از طبقات سه گانه يا چهار گانه معارف قرآن
اشاره شده است و آن، بخشى است که مخصوص انبيا و اوصياست و ديگران براى فهم آن معارف
نيازمند فراگيرى از پيامبر و امام هستند که اين نيز ناسازگار با علم عالمان و عاميان
به ساير مراتب معارف قرآن نخواهد بود.
نکته در خور توجه اين است که مطابق روايات متعدد، ظاهر و باطن قرآن با
يکديگر هماهنگى و همسويى دارند و باطن، مراحل لطيف تر و کامل تر، اما پنهان همان ظاهر
است. بنابراين بطونى که در قرآن وجود دارند و با روايات درخور اثباتند، با نوع بطونى
که برخى از صوفيه مدعى فهم آن هستند و با رسيدن به آن، خود را از عمل به ظواهر قرآن
و شرع بى نياز مىدانند، تفاوت دارد. وجود چنان بطونى و آن گونه تاويلها از ديدگاه
اهل بيت (ع) مردود است. اين نوع تاويلهاى مردود، در اين فرهنگنامه تحت عنوان «تفسير
باطنيه» آمده است. البته بعضي نويسندگان علوم قرآني (مثل صاحب کتاب «الواضح فى علوم
القرآن») تفسير باطنى مجاز و مقبول را تحت عنوان «تفسير اشاري» آورده و تفسير باطنى
را به نحو مطلق، مترادف تفسير باطنيه، و از قسم تفسير غير جايز و مردود شمردهاند.
نيز ر.ک: تفسير باطنيه، تفسير اشاري.
[1]جمعي از محققان;مجله پژوهشهاى قرآنى;جلد5;صفحه
(138-171)
[2]حكيم ، محمد باقر ، 1318- 1382.;علوم
القرآن;صفحه 327
[3]بنت الشاطي ، عايشه;الاعجازالبيانى للقرآن;صفحه
393
[4]بغا ، مصطفي ديب;الواضح فى علوم القرآن;صفحه
238
اسم الکتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن المؤلف : دفتر تبلیغات اسلامی الجزء : 1 صفحة : 1764