تعريض

تعريض

(اشاره داشتن کلام به معنايى غير از معناى حقيقى آن)

تعريض يکى از انواع بديع قرآن، در لغت به معناى «به کنايه سخن‌گفتن» است؛ بر خلاف تصريح. و در اصطلاح، آن است که گوينده کلامى را بياورد و در معناى حقيقى خودش به کار ببرد و با آن به مفهوم ديگرى اشاره کند که از سياق و ظرف سخن برآيد.

سکاکى کنايه را پنج قسم مي‌داند: تعريض؛ تلويح؛ رمز؛ ايما؛ اشاره. سپس مي‌گويد: تعريض کلامى است که براى موصوفى آورده مي‌شود که ذکر نشده است.

برخى گفته‌اند اولاً تفاوت کنايه و تعريض در اين است که دلالت کنايه، لفظى است ولى دلالت تعريض، عقلي؛ زيرا عقل مفهوم آن را درمي‌يابد. ثانياً کنايه بر معنايى دلالت مي‌کند که مي‌تواند حقيقت يا مجاز باشد؛ ولى در تعريض، دلالت لفظ بر يک معنا، نه از سنخ وضع حقيقى است و نه مجازي؛ مانند: (بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا) ؛ بلكه آن را اين بزرگترشان كرده است (انبياء// 63) که مقصود آن نيست که شکستن بت‌ها کار بزرگ‌ترين بت است؛ بلکه تعريض به اين است که کوچک‌ها لايق اين کار نيستند و اين، کار بزرگ‌ترين بت است، تا کافران متنبه شوند و به عقول خود رجوع کنند و دريابند که بزرگ و کوچک بت‌ها قدرتى ندارند.