تضمين قرآن

تضمين قرآن

(اقتباس بخشى از قرآن در کلام)

تضمين و اقتباس اين است که گوينده، قسمتى از کلام ديگرى را در کلام خود مى‌آورد؛ به‌صورتى که معلوم باشد قصد اقتباس دارد، نه سرقت و انتحال.

«تضمين قرآن» که به آن «اقتباس» نيز مى‌گويند عبارت است از آوردن قسمتى يا تمام آيه قرآن در کلام (نثر يا شعر) ، يا اقتباس آن براى مَثَل و تمسک به آن در حين تکلم و بيان.

مثال تضمين قرآن در شعر:

1. گل در لحاف غنچه خوش خفته بُد سحرگه{

باد صبا بر او خواند «يا ايها المزمل».

در اين شعر، آيه اوّل سوره مزّمّل اقتباس شده است.

2. چو رسى به طور سينا «ارنى» مگو و بگذر{

که نيرزد اين تمنا به جواب «لن ترانى».

در اين شعر، آيه 143 سوره اعراف اقتباس شده است.

مثال تضمين قرآن در نثر و اقتباس آن براى «مَثَل» اين است که کسى از فاجعه‌اى تأسف مى‌خورد، در حالى که مردم از درک سبب آن عاجزند؛ لذا مى‌گويد((لَيْسَ لَهَا مِن دُونِ اللَّهِ كَاشِفَةٌ))(نجم// 58) .

يا وقتى با شخصى که مذهب باطل و فاسدى دارد بحث مى‌کنند و مى‌خواهند او را به باطلش احاله دهند، مى‌گويند:((لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ))(کافرون// 6) .

درباره جواز اقتباس و تضمين قرآن، ميان فرقه‌هاى مسلمان اختلاف است؛ برخى از فرقه‌ها به ويژه مالکيه اين کار را تحريم کرده‌اند؛ اما فرقه‌هاى ديگر به‌ويژه شافعيه، اقتباس قرآن را جايز مى‌دانند. بسيارى از فقيهان مذاهب مختلف، به اقتباس آيات در ايراد خطبه، وعظ، مدح پيامبر اکرم (ص) و بزرگان دين و پاکان را تشويق کرده‌اند. تنها چيزى که همه علماى دين به‌طور اجماعى اقتباس آن را منع کرده‌اند «هجو» (دشنام‌گويى) و «هزل» (ياوه‌سرايى) است.

بنابراين، مى‌توان گفت اگر به قصد تفهيم مطالب به شنونده و چاشنى کلام، آيه قرآن يا قسمتى از آن براى شاهد مثال ارائه شود، افزون بر اين که از نظر شرعى هيچ اشکالى ندارد، از نظر عقلا نيز نيکو و زيبا است؛ لذا همه مسلمانان در زندگى روزانه خويش از قرآن براى شاهد مثال استفاده مى‌کنند.

ميان علماى اسلام بحث است که آيا در خود قرآن‌مجيد نيز تضمينى وجود دارد يا نه.

ابن‌ابى‌الاصبع گفته است: من در قرآن‌مجيد به تضمينى برنخورده‌ام؛ مگر در دو مورد که در آن‌ها فصلى از «تورات» و «انجيل» به تضمين آمده است: يکى آن‌جا که مى‌فرمايد:((وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ و)…)((مائده// 45) و ديگرى در آيه)(مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَى الْكُفَّارِ...)((فتح// 29) . )

برخى از علما حکايت کلام ديگران در قرآن را نوعى تضمين مى‌دانند؛ مانند:

1. حکايت کلام فرشتگان((قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاء)…)((بقره// 30) ؛ )

2. حکايت کلام منافقان:((... قَالُواْ إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ))(بقره// 11) .