ترتيب مصحف اُبَىّ بن‌كعب

ترتيب مصحف اُبَىّ بن‌كعب

(ترتيب سوره‌ها در مصحف ابيّ بن‌کعب)

درباره ترتيب سوره‌ها در مصحف ابى بن‌کعب سه منبع داريم: 1. فهرست ابن‌نديم؛ 2. کتاب الاتقان؛ 3. کتاب مقدمتان.

در ترتيبى که در فهرست ابن‌نديم از فضل بن شاذان نقل شده، تعداد سوره‌ها 116 و شروع آن‌ها با سوره‌هاى فاتحه، بقره، نساء، آل‌عمران، انعام و اعراف، و پايان آن‌ها با سوره‌هاى قدر، کافرون، نصر، ابولهب، قريش، صمد، فلق و ناس است، و همچنين دو سوره خلع و حفد که مختص ابى‌بن‌کعب و مصحف او است.

در اين نقل، نام سه سوره به‌گونه‌اى ديگر ذکر شده است که مطابق نام‌هاى رايج آن سوره‌ها نيست و در الاتقان سيوطى هم نيامده است؛ يکى سوره «طس، سليمان» به جاى سوره نمل، و دوم سوره داوود و سوم سورة‌النبى (ص) . آرتور جفرى سوره داوود را با سبأ، و سورةالنّبى را با طلاق يکى مى‌شمارد. روايت فضل بن شاذان از اين جهت نيز جالب توجه است که نشان مى‌دهد تا نيمه قرن سوم هجرى هم نسخه‌اى از مصحف ابى‌ابن‌کعب موجود بوده است.

اما ترتيبى که سيوطى در الاتقان از ابن اشته در کتاب المصاحف نقل کرده است، با سوره‌هاى حمد، بقره، نساء و آل‌عمران شروع مي‌شود و با سوره‌هاى کوثر، قدر، کافرون، نصر، تبت، حمد، فلق و ناس پايان مى‌پذيرد. مجموع سوره‌ها 109 تا است. با آن‌که مصحف ابى‌بن‌کعب، دو سوره خَلع و حَفْد را اضافه داشته، بايد جمع سوره‌ها 116 باشد؛ ولى سيوطى مى‌گويد: با اين که او دو سوره اضافه داشته، اما صحيح اين است که مصحف ابىّ 115 سوره باشد؛ زيرا او دو سوره فيل و قريش را يکى مى‌دانست. اگر اين حساب را در نظر بگيريم، مصحف ابى بن‌کعب نبايد بيش از 114 سوره داشته باشد؛ چون روايتى در کتاب وسائل‌الشيعه (ج 4 ص 821) از امام جعفر‌صادق (ع) نقل شده که قرائت خاندان نبوت بر قرائت ابى بن‌کعب است. بنابراين دو سوره فيل (105) و لايلاف قريش (106) و همچنين ضحى (93) و انشراح (94) بايد با هم يک سوره به شمار آيند، در نتيجه، باز مصحف ابى‌بن‌کعب نبايد بيش از 114 سوره داشته باشد.

اما مقدمتان (ص 64 - 74) چنين مى‌گويد: در مقدمه کتاب مبانى (تفسيرى که در سال 425 ق نوشته شده، ولى مؤلفش معلوم نيست) اسامى سوره‌ها و فضيلت هريک از آنها از قول نبى اکرم (ص) نقل شده است. ترتيب سوره‌ها در آن مطابق ترتيب کنونى است جز سوره 67 (ملک) که با سوره 32 (سجده) يکجا آمده است. تعداد سوره‌ها 114 تا است و دو سوره خَلع و حَفد را هم - که به عنوان دعا نيز خوانده شده‌اند - ندارد. مشکل اصلى اين است که ناقل آن شناخته شده نيست؛ وگرنه از نظر تاريخ تأليف، بر الاتقان سيوطى مقدم و از نظر رفع مشکلات ناشى از مصحف اُبى، مفيد مى‌بود.

جدول تفصيلى سوره‌ها بنا به مصحف ابىّ در کتاب تاريخ‌القرآن ابوعبدالله زنجانى (فصل 4، ص 141 - 144) ذکر شده است.

نيز ر.ک: مصحف ابى‌ابن‌کعب.