1. شكى نيست كه جهان، بر فردِ محيط بر زمان و مكان طورى تجلى مى كند و بر فرد محاط و غرق در دل زمان و مكان جور ديگر; به عبارت ديگر جهان را از دو دريچه مى توان نگريست:

الف. از دريچه يك فرد محيط بر زمان و مكان. در اين صورت تمام اجزاى آن، جمع بوده و تفرق و تشتتى در آن راه نخواهد داشت.

ب. از دريچه فردِ محاط در زمان. در اين صورت تمام پديده ها به صورت پراكنده وجود خواهند داشت.

ولى آيا اين اختلاف مربوط به وسعت و يا ضيق بيننده است كه يكى قدرتِ ديد گسترده اى دارد و ديگرى فاقد چنين ديد و توانى است يا مربوط به خود حوادث و پديده ها است؟!

شكى نيست كه اين اختلاف مربوط به ذات جهان و خود حوادث و پديده ها نيست. اين دوگانگى مربوط به ديدِ وسيعِ فردِ محيط است كه به او امكان مى بخشد همه نقش و نگار قالى يا چين و شكن دريا يا مجموعه واگن هاى قطار را يك جا مشاهده كند، در حالى كه آن فرد محاط بر اثر كمى توان ديد، در هر لحظه اى فقط يك حادثه و يك چين و شكن، بيش مشاهده نمى كند.

روى اين بيان روشن مى گردد كه براى جهان، دو نشأتى بيشتر وجود ندارد: نشأتى به نام باطن و درون جهان و نشأتى به نام ظاهر و برون عالم; به عبارت ديگر براى پديده هاى جهان دو وجود متصور نيست: وجود جمعى و وجود تدريجى، بلكه براى پديده ها يك تحقق و يا يك وجود بيش نيست كه گاهى به صورت مجتمع و احياناً به صورت متفرق ديده مى شوند. اگر اختلاف وجود دارد مربوط به پرتوان و كم توانى بيننده است، نه خود حوادث وپديده ها.

2. حضور حادثه ها و پديده ها نزد خداوند، دليل بر علم خدا بر تمام