سخن مى گفتند و يا از ذخائر نا منظم و نا مرتب، نقل ميكردند[1].

ما در عين ستايش اين عمل، به حكم اينكه «جلو ضرر را از هر كجا بگيرى نفع است»، ياد آور ميشويم، هرگز با اين اقدام، پيامدهاى نامطلوب بخشنامه، از بين نرفت، و حديث نبوى، سرنوشت بسيار درد آورى بيدا كرد كه اكنون پيرامون آن بحث مى كنيم.

نتائج ناگوار منع تدوين حديث

با تاريخ منع تدوين حديث نبوى، و همچنين با تاريخ شكسته شدن منع قانونى آن، و شكوفايى مجدد بازار حديث، آشنا شديم. آنچه مهم است، آشنايى با نتائج ناگوار اين بازدارى است كه منجر به پيدايش مذاهب فراوانى درباره اصول و عقائد، و تفسير و تاريخ و فضائل و مناقب، گرديد. تصوير نيم رخى روشن، از تراژدى، در گرو نگارش رساله مستقلى است كه با هدف ما چندان سازگار نيست; از اين جهت به صورت فشرده و گذرا، اين بحث را به پايان ميرسانيم. كسانى كه بخواهند در اين موضوع به صورت گسترده مطالعه كنند، لازم است به كتابهايى كه در زير نام ميبريم مراجعه كنند[2].

الف ـ نابودى جوامع نخستين حديثى

نخستين خسارتى كه از رهگذر منع تدوين حديث، متوجه جامعه مسلمين گرديد، نابودى جوامع اوليه حديث بود كه به وسيله ياران رسول گرامى نوشته شده بود