قضاء و قدر و پندار جبر

قضاء و قدر را خواه به معنى علم پيشين و خواه قدر را به معناى اندازهگيرى و قضاء را به ضرورى بودن وجود شىء در ظرف خود، تفسير كنيم، در هر حال، هيچ يك از اين دو معنى، اگر به صورت صحيح تفسير شود (نه به گونهاى كه روايات ياد شده تفسير ميكند)، مايه جبر و سلب اختيار نميگردد. زيرا علم خدا، همان گونه كه بر وجود يك شىء، تعلق گرفته است، همچنين، بر صدور هر چيزى از مبادى و مقدمات آن نيز، تعلق گرفته است. مثلاً علم خدا، بر اين تعلق گرفته كه حرارت از آتش توليد گردد و آتش نيز بدون اختيار، مبدأ آن باشد; در اينجا خدا دو علم دارد:

1ـ علم به وجود حرارت، پس از آتش.

2ـ صدور بدون اختيار حرارت، از آتش.

اكنون، بايد ديد، علم خدا درباره افعالى كه از مبادى اختيار سر ميزند، چگونه است؟

علم خدا، در روند افعال اختيارى انسان، بر اين تعلّق گرفته است كه فعل معين، از بشر با حريت و آزادى صادر شود. اينگونه اعتقاد به علم پيشين، نه تنها مايه جبر نيست، بلكه مختار بودن انسان را نيز تأييد ميكند.

براى روشن شدن مطلب، ياد آور ميشويم، علم پيشين در صورتى مايه جبر ميگردد كه تنها به صدور فعل از فاعل تعلق گيرد و در اين صورت نتيجه اين علم، چيزى جز مقهوريت فاعل نخواهد بود، ولى اگر علم او نه تنها به صدور فعل تعلق بگيرد، بلكه به ويژگيهاى صدور نيز تعلق بگيرد، نميتوان آن را مايه جبر پنداشت; زيرا درست است كه علم الهى بر اين تعلق گرفته است كه انسان در