خاصى نيز دارد ـ ولى هرگز خدا بسان يك مهندس و معمار نيست، زيرا علم و آگاهى خدا عين ذات او است و چون همه هستى ها و از جمله انسان از ذات الهى نشأت يافته و جلوه ها و آيت هايى از وجود او مى باشند بنابراين علم و آگاهى خدا به ذات خود در عين حال آگاهى به موجودات كه فعل اويند نيز مى باشند، از اين نظر در فلسفه اسلامى خدا را «فاعل بالتجلى» مى نامند ـ البته جاى انكار نيست كه در افكار فلاسفه قبل از صدرالمتألهين و نيز متكلمان اسلامى انديشه هاى چون علم ارتسامى خدا و «فاعليت بالعنايه» و «اعيان ثابته» وجود دارد كه موجب لغزشهاى بسيارى درباره «واجب الوجود» و چگونگى آفرينش جهان گرديده است ولى آنچه ما به عنوان فلسفه اسلامى از آن ياد مى كنيم اصولى است كه در معارف بلند توحيدى قرآن و نهج البلاغه و حكمت متعاليه صدرالمتألهين وجود دارد.

در هر حال نخستين مطلبى كه سارتر در معنى تقدم وجود بر ماهيت بيان نموده است نه بر پايه فلسفه الحادى و نه بر پايه فلسفه الهى، سخن سنجيده اى به نظر نمى رسد.

ماهيت انسان در پرتو عمل پديد مى آيد

دومين سخن «سارتر» در مورد تقدّم وجود بر ماهيت با آرمان خاص فلاسفه وجودى بيشتر تناسب دارد و در حقيقت يكى از محورهاى بحثهاى آنان به شمار مى رود و ما آن را به عنوان دومين محور يادآور شديم.

نكته درخور تأمل اين است كه وجودى ها اين سخن را تنها در مورد انسان گفته اند كه انسان در آغاز هيچ ماهيتى ندارد و او خود در پرتو عمل و كوشش