3. معطى كمال، فاقد آن نخواهد بود

اگر نفس در مرتبه ذات از اختيار و آگاهى برخوردار نباشد در مرحله فعل واجد اين كمالات نخواهد بود و با توجه به اين كه در مرحله فعل كمالات ياد شده را دارا است بدون شك در مرتبه ذات نيز واجد اين كمالات است، بنابراين نفس انسانى در ذات و نهاد خود از ويژگى اختيار برخوردار است، و اين صفت ذاتى را به واسطه مبادى و وسايط خاصى كه از جمله آنها «اراده» است در مرحله فعل يعنى كارهاى فيزيكى و جانحى ابراز مى نمايد.

اين پاسخ كه به صورت گسترده بيان گرديد، فشرده آن در سخنان صدرالمتألهين در باب «علم بارى» مطرح گرديده است براى اداء حق آن فيلسوف بزرگ به نقل آن مى پردازيم، ولى روشن نيست كه چرا از اين پاسخ در باب «اختيارى» بودن «اراده» بهره نگرفته است و حاصل آن اين است كه:

«ملاك اختيارى بودن كارهاى اختيارى انسان در همه موارد، مسبوق بودن به اراده نيست، بلكه يك رشته از كارهاى اختيارى انسان (كارهاى جوانحى) در عين اين كه به طور اختيار تحقق مى پذيرند ولى هرگز مسبوق به اراده قبلى