گريزگاهى به نام كسب

انديشه «خلق افعال انسان» به وسيله خدا،پى آمدهاى ناگوارى را براى قائلان به آن تدارك ديده كه از جمله «جبر» در افعال انسان است كه با اصل تنزيه خدا از ظلم، كه عقل و شرع او را از آن پيراسته مى دانند و با وجدان و فطرت انسان، سازگار نمى باشد.

قائلان به اين نظريه براى فرار از اين نوع پى آمد نادرست، به اختراع نظريه اى دست زده اند و خواسته اند از طريق طرح آن، خود را از اين تنگنا بيرون بكشند، تا اسامى آنها در دفتر «مجبّره» ثبت نگردد. اين نظريه عبارت است از مسأله «كسب» و «كاسب بودن انسان» بدين معنى كه خدا خالق و افريدگار افعال بشر، و انسان كاسب كارهاى خود است بنابراين، خدا براى خود قلمروى دارد و انسان قلمروى ديگر. خلقت و ايجاد قلمرو خدا است، و كسب، قلمرو انسان مى باشد و هيچ يك از اين دو مزاحم ديگرى نيست و كيفر و پاداش مربوط به دومى مى باشد.

اين نظريه هرچند در پاره اى از كتابهاى كلامى به ابوالحسن اشعرى نسبت داده شده است ولى حق اين است كه پيش از او متكلمان ديگرى به آن قائل بوده و آن را مطرح كرده اند مانند حسين بن نجار، و ضرار بن عمرو، وحفص بن فرد، كه همگى قبل از قرن چهارم اسلامى مى زيسته اند در حالى كه ابوالحسن