پيشگامان اختيار در صدر اسلام

اگر سلطه اموى در اشاعه انديشه جبر موفق بود ولى در برابر آنان على(عليه السلام)و علويان و ديگر مسلمانان به دور از سياستهاى وقت، انديشه اختيار و آزادى بشر را در اعمال و سرنوشت خود، در ميان جوامع اسلامى رواج داده و به شدت از جبرى گرى انتقاد مى نمودند.

انديشه آزاد بودن انسان نه به معنى نفى قضاء و قدر الهى است كه هيچ مسلمان آشنا به قرآن و حديث نمى تواند آن را انكار كند و نه به معنى تفويض و وانهادگى و به خودواگذارى انسان است و اين نوع تفسير براى اختيار كه معتزله بر آن گرويده اند، عكس العمل عقيده به جبر بود كه امويان و برخى از خلفاء عباسى در ترويج آن مى كوشيدند، بلكه عقيده به اختيار، در عين عقيده به تقدير و در عين عقيده به وابستگى انسان به خداى واجب (در وجود و فعل) مى باشد و مشروح اين بحث ها در آينده خواهد آمد.

هر چند بر گروهى از پيشگامان اختيار و پرچمداران مخالفت با جبر، در عصر خود و پس از درگذشت، برچسب انكار قضاء و قدر يا وانهادگى انسان به خود زدند، ولى با توجه به اين كه طرفداران جبر، همه نوع وسيله تبليغ در اختيار داشت و به خاطر دورى از تقوا، از نثار تهمت خوددارى نمى كردند، مى توان گفت اين گروه به خاطر پافشارى در نظريه اختيار و آزادى انسان، قربانى چنين تهمتها شدند، زيرا بسيار بعيد است كه در يك محيط اسلامى ـ در آغاز قرن دوم اسلامى كه هنوز مكاتب فلسفى و كلامى به صورت منظم پى ريزى نشده بود ـ گروهى پيدا شوند كه منكر اصل قضاء و قدر گردند و يا انسان را موجود وانهاده به خود و واگذار شده به خويش و بى نياز از خدا در