responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
اسم الکتاب : تعليم و تربيت در اسلام (ج1) المؤلف : الهامى نيا، على اصغر    الجزء : 1  صفحة : 35
درس چهارم: اهميت تعليم و تربيت [2]
اهميت تربيت‌ تربيت و پرورش صحيح قواى جسمى و روحى از جمله امور بسيار ضرورى در زندگى تمامى انسانهاست، چه اينكه تنها از اين راه است كه قابليّتها و استعدادهاى ذاتى انسان شكوفا شده، به رشد و كمال واقعى دست خواهد يافت. از اين رو كوچكترين بى‌توجهى نسبت به امر تربيت، زيانهاى جبران ناپذيرى را براى فرد و جامعه در پى خواهد داشت.
تعليم و تربيت در اسلام (ج‌1) 48 جهت‌گيرى تربيتى قرآن ص : 48 دانه در آن جهان است.
قرآن كريم در آيات فراوانى، اهميت تربيت و تقدم آن بر تعليم را گوشزد كرده است.
در آيه‌اى با منّت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد:
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اذْبَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ انْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...» «1» خدا بر مؤمنان منّت گذاشت، كه رسولى از خودشان در ميان آنان برانگيخت، كه بر آنها آيات خدا را تلاوت كند، و تربيتشان كند، و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد.
امام خمينى (قدس سره) درباره اين آيه مى‌فرمايد:
«خداى تبارك و تعالى در يك سطح آموزش و پرورش را ذكر مى‌فرمايد، و در هيچ چيز از امور دنيايى خدا نفرموده است كه من منّت بر مردم گذاشتم، لكن ... در مورد تعليم و تربيت ... با تعبير منت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد: منت گذاشته و پيغمبر را براى آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذكر مى‌فرمايد». «2» در جاى ديگر، در توضيح آيه مزبور، چنين ادامه مى‌دهد:
«تزكيه را مقدم ذكر فرموده است معلوم مى‌شود، تزكيه نفس از علم و حكمت بالاتر است، همينطور هم هست، اگر افراد يك ملّت تزكيه و تربيت شده باشند، آن ملت پيشرو است». «3» بنابراين، اگر چه از جهت زمانى، تعليم بر تربيت مقدم است و تا وقتى كه مربى آگاهيهاى لازم را به متربى ندهد، تربيت او امكان پذير نخواهد بود، اما از جهت رتبه و اهميت، بعد از تربيت قرار دارد و به عنوان وسيله و ابزارى در خدمت تربيت مى‌باشد.
[ 27 ] خلاصه‌ تعليم و تربيت با توجه به آيات قرآنى و سخنان انديشمندان اسلامى، از جهت دامنه و قلمرو، اهداف، نظرى و عملى بودن و شرايط با يكديگر تفاوت دارند، امّا به دليل وابستگى عملى با يكديگر، رابطه تنگاتنگى نيز بين آن دو وجود دارد، به گونه‌اى كه تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت بوده و از آن تأثير نيز مى‌پذيرد و هر كدام مكمل ديگرى است.
تربيت به خاطر اهداف عالى و ارزشمندش كه شامل جنبه‌هاى جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و ... مى‌شود، بر تعليم كه تنها به رشد نيروى فكرى انسان مى‌پردازد، مقدم بوده و برترى دارد و خداى تعالى آن را در آيات متعددى، مورد توجه قرار داده و به اهميت تربيت و ارزش والاى آن اشاره كرده است.
پرسش‌ 1- تعليم و تربيت چه تفاوتهايى با يكديگر دارند؟ به اختصار توضيح دهيد.
2- تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت است يعنى چه؟ آيه‌اى از قرآن را دراين زمينه ذكركنيد.
3- منظور از تأثير تربيت بر تعليم چيست؟
4- چرا تعليم و تربيت مكمل يكديگر هستند؟ توضيح داده و نظر امام خمينى (قدس سره) را در اين باره بنويسيد.
5- چرا تربيت بر تعليم مقدم است؟
[ 29 ] درس سوّم: اهميت تعليم و تربيت [1]
يكى از مسائل ارزشمند و كارساز در زندگى بشر، علم و آگاهى است. هر فرد انسانى از ابتداى تولد و شروع زندگى در اين جهان پهناور در پى به دست آوردن دانش در زمينه‌هاى گوناگون است و هر اندازه قواى ادراكى او رشد يابد، انگيزه بيشترى براى كشف مجهولات خود يافته، به دايره آگاهيهايش وسعت بيشترى مى‌بخشد. «دانايى و آگاهى» براى انسان مطلوب و لذت‌بخش است. علم، گذشته از اينكه وسيله‌اى است براى بهترزيستن و براى خوب از عهده مسؤوليت برآمدن، فى حدّ نفسه نيز مطلوب بشر است. «1» ز دانش زنده مانى جاودانى ز نادانى نيابى زندگانى‌ بود پيدا بر اهل علم اسرار ولى پوشيده گشت از چشم اغيار نه بهر خورد و خوابى همچو حيوان براى حكمت و علمى چو انسان «2» ارزش علم از ديدگاه اسلام‌ اسلام به عنوان يك آيين همه جانبه و كامل، با توجه به ابعاد جسمى و روحى انسان و نيازهاى واقعى او، براى علم و آگاهى ارزش ويژه‌اى در نظر گرفته است و همان گونه كه نقش بنيادى ايمان در جهت رشد و تعالى انسانها را مطرح كرده، بر نقش اساسى علم در رابطه با پويايى فردى و اجتماعى تأكيد كرده است.
قرآن كريم در آيات متعددى به ارزش علم و مقام بلند دانشمندان اشاره كرده، جهل و [ 30 ] نادانى را بشدّت مورد نكوهش قرار داده است. در آيه‌اى خطاب به پيامبراكرم صلى‌اللّه عليه و آله مى‌فرمايد:
«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنى‌ عِلْماً» «1» بگو پروردگارا بر دانش من بيفزاى.
در جاى ديگر نيز علم را به عنوان ارزش، وجه تمايز دانايان و نادانان معرفى كرده و خطاب به آن حضرت مى‌فرمايد:
«قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لايَعْلَمُونَ» «2» بگو، آيا آنهايى كه مى‌دانند با آنهايى كه نمى‌دانند برابرند.
سخنان گهربار پيشوايان اسلام درباره علم و نكوهش جهل، نشانگر ارزش ويژه‌اى است كه آن بزرگواران براى آگاهى و رشد فكرى انسان قائل بوده‌اند. رسول خدا (ص) با ارزشترين مردم را كسانى معرفى مى‌كند كه داراى علم بيشترى باشند:
«اكْثَرُ النَّاسَ قيمَةً اكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ اقَلُّ النَّاسِ قيمَةً اقَلُّهُمْ عِلْماً» «3» با ارزشترين مردم عالمترين آنها و كم ارزشترينشان كم علم‌ترين آنهاست.
امير مؤمنان صلوات الله عليه با اشاره به نجات‌بخش بودن علم مى‌فرمايد:
«الْعِلْمُ يُنْجيكَ، الْجَهْلُ يُرْديكَ» «4» دانش تو را نجات مى‌دهد و نادانى تو را پست مى‌سازد.
در جاى ديگر مى‌فرمايد:
«وَ لا كَنْزَ انْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ» «5» گنجى پر سودتر از علم نيست.
[ 31 ] البته بايد توجه داشت، دانشى مورد نظر اسلام است كه جهتدار بوده، با ايمان و تربيت الهى همراه باشد. به عبارت ديگر، از ديدگاه اسلام علمى كه مقدمه ايمان واقعى، عمل صالح و پيشرفت در تمامى زمينه‌هاى فكرى، فرهنگى، اجتماعى و ... باشد، بسيار گرانقدر و ارزشمند است، چه اينكه بدون چنين علمى ظلمت جهل سراسر زندگى انسانها را فراگرفته، موجب عقب ماندگيها و فرو رفتن در كژيها خواهد بود.
ارزش علم از ديدگاه دانشمندان‌ دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر درباره علم، سخنان زيبا و عميقى را بيان داشته‌اند كه نشانگر اهميت و ارزش بيش‌ازحد دانش و اثر و فايده آن در زندگى انسان است.
امام خمينى (قدس سره) بزرگ انديشمند قرن حاضر و مقتدا و مدرس هزاران انسان تشنه علم، مى‌فرمايد:
«با علم است كه انسان مى‌تواند تأمين سعادت دنيا و آخرت را بكند». «1» در بيانى ديگر با تأكيد بر سازندگى علم مى‌فرمايد:
«قلم و علم و بيان است كه مى‌تواند بشر را بسازد». «2» شهيد مطهرى (ره)، متفكر فرزانه، اسلام شناس و بيدارگر انديشه‌هاى خفته در عصر كنونى، درباره اهميت علم مى‌نويسد:
«علم و ايمان، دو ركن اساسى انسانيت انسان است». «3» علّامه‌طباطبايى (ره)، فيلسوف و مفسر كبير قرآن، به ارزشمندى علم اشاره كرده مى‌گويد:
«يكى از صفات پسنديده روحى، داشتن علم است و فضيلت و برترى دانا بر نادان از آفتاب روشنتر است. آنچه انسان را از ساير حيوانات امتياز مى‌دهد، همانا نيروى عقل و زيور علم است». «4» افلاطون، با اشاره به اهميت دانش و نتايج زيانبار جهل مى‌گويد: «به دنيا نيامدن بهتر [ 32 ] از تعليم نيافتن و نادان ماندن است، زيرا جهالت ريشه همه بدبختيهاست». «1» كنفوسيوس، زندگى راحت را در پرتو علم دانسته، مى‌گويد: «كشورى كه افراد آن از علم و دانش بهره‌مند باشند، ديگر طعم گرسنگى را نچشيده، زندگى راحت و آسوده‌اى خواهند داشت». «2» اسپينوزا، با تأكيد بر اينكه علم جويى پايه فضيلت است، مى‌گويد:
«كوشش براى كسب دانش، نخستين و يگانه پايه فضيلت است». «3» آناتول فرانس، دانش را كليد حلّ مشكلات بشر معرفى كرده، مى‌گويد:
«علم و دانش كليدى است كه تمام دربها با آن باز مى‌شود». «4» اهميت تعليم و تعلّم در اسلام‌ در اسلام توجه ويژه‌اى به مسأله تعليم و تعلّم شده و در آيات و روايات متعددى مورد تأكيد قرار گرفته است. به عنوان نمونه؛ خداوند در نخستين آياتى كه بر رسول اكرم صلى الله عليه و آله نازل كرده است، از تعليم و مقام معلم بودن خود براى انسان سخن به ميان آورده، مى‌فرمايد:
«عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ» «5» [خداوند] به آدمى آنچه را كه نمى‌دانست بياموخت.
در فرهنگ اسلام از يك سو، فراگيرى علم براى مسلمانان- اعم از زن و مرد- واجب شمرده شده است و از سوى ديگر، براى آن حد و مرزى معين نشده است. بدين معنا كه دانش‌اندوزى تا دورترين نقاط جهان و واپسين روزهاى عمر آدمى، امرى لازم شناخته شده است. چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَى اللَّحْدِ» «6» [ 33 ] از گهواره تا گور دانش بجوييد.
در جاى ديگر نيز مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّينِ» «1» علم را فراگيريد، اگر چه در چين [مكانى بسيار دور] باشد.
تلاش و تكاپوى وسيعى كه اسلام در ميدان تعليم و تعلّم دارد، در هيچ جاى ديگر به چشم‌نمى‌خورد؛ چرا كه دين الهى هم، جاهلان را به آموختن واداشته و هم آموزش را بر عالمان، واجب كرده است و به هر دو قشر (دانشمند و دانشجو) سفارش كرده كه هرگز به اندوخته‌هاى خويش بسنده نكنند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«عَلَى الْعالِمِ انْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ، وَ يُعَلِّمَ النَّاسَ ما قَدْ عَلِمَ، وَ عَلَى الْمُتَعَلِّمِ انْ يَدْ أَبَ نَفْسَهُ فى‌ طَلَبِ الْعِلْمِ، وَ لا يَمَلَّ مِنْ تَعَلُّمِهِ، وَ لا يَسْتَكْثِرَ ما عَلِمَ» «2» بر دانشمندا است كه آنچه را نمى‌داند، فراگيرد و آنچه را آموخته، به مردم بياموزد و بر دانشجوست كه خودش را براى طلب علم به زحمت اندازد و از فراگيرى آن خسته نشود و آنچه را فراگرفته زياد نپندارد.
امام خمينى (قدس سره) مى‌فرمايد:
«تعليم و تعلّم عبادتى است كه خداى تبارك و تعالى ما را به آن دعوت فرموده است». «3» شهيد مطهرى (ره) با اشاره به احاديث مزبور مى‌نويسد:
«علم فريضه‌اى است كه نه از لحاظ متعلم و نه از لحاظ معلم و نه از لحاظ زمان و نه از لحاظ مكان، محدوديت ندارد و اين عاليترين و بالاترين توصيه‌اى است كه مى‌توانسته بشود و شده است». «4» بنابراين، از ديدگاه اسلام، تعليم و تعلّم، داراى جايگاهى بس بلند و ارزشمند بوده، مقدمه و پايه ترقى و تكامل بشر در تمامى ابعاد مادى و معنوى است.
[ 34 ] خلاصه‌ علم‌جويى يكى از مهمترين ابعاد روحى بشر است كه نقش عظيمى را در رشد و پيشرفت آدمى در زمينه‌هاى گوناگون ايفا كرده است.
اسلام به عنوان آخرين و كاملترين دين الهى، براى دانش، فراگيرى و آموزش آن به ديگران، اهميت ويژه‌اى درنظر گرفته، در آيات و روايات متعددى آن را مورد تأكيد قرار داده است.
خداى متعال در قرآن كريم، خود را به عنوان اولين معلّم انسان معرفى كرده و ضمن ارزش نهادن بر علم و دانش‌اندوزى به مقام بلند دانشمندان اشاره كرده و جهل و نادانى را بشدت مورد نكوهش قرار داده است.
پيشوايان معصوم اسلام در سخنان گهربار خود، اهميت دانش و تعليم و تعلم را يادآور شده و به فراگيرى آن سفارش كرده‌اند.
دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر نيز به نوبه خود، نقش بنيادى علم در زندگى انسان را گوشزد نموده و آثار و فوايد آن را بازگو كرده‌اند.
پرسش‌ 1- آيه‌اى از قرآن كريم درباره اهميت علم ذكر كنيد.
2- پيامبر صلى الله عليه و آله درباره عمل بدون علم چه مى‌فرمايد؟
3- نظر دو تن از دانشمندان در مورد علم را بنويسيد.
4- حديثى از رسول خدا (ص) درباره فراگيرى دانش ذكر كنيد.
5- على عليه السلام وظيفه دانشمند و دانشجو را چه مى‌داند؟ توضيح دهيد.
[ 35 ] درس چهارم: اهميت تعليم و تربيت [2]
اهميت تربيت‌ تربيت و پرورش صحيح قواى جسمى و روحى از جمله امور بسيار ضرورى در زندگى تمامى انسانهاست، چه اينكه تنها از اين راه است كه قابليّتها و استعدادهاى ذاتى انسان شكوفا شده، به رشد و كمال واقعى دست خواهد يافت. از اين رو كوچكترين بى‌توجهى نسبت به امر تربيت، زيانهاى جبران ناپذيرى را براى فرد و جامعه در پى خواهد داشت.
تعليم و تربيت در اسلام (ج‌1) 53 اهداف تفصيلى و زمينه ساز ص : 53 دانه در آن جهان است.
قرآن كريم در آيات فراوانى، اهميت تربيت و تقدم آن بر تعليم را گوشزد كرده است.
در آيه‌اى با منّت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد:
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اذْبَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ انْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...» «1» خدا بر مؤمنان منّت گذاشت، كه رسولى از خودشان در ميان آنان برانگيخت، كه بر آنها آيات خدا را تلاوت كند، و تربيتشان كند، و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد.
امام خمينى (قدس سره) درباره اين آيه مى‌فرمايد:
«خداى تبارك و تعالى در يك سطح آموزش و پرورش را ذكر مى‌فرمايد، و در هيچ چيز از امور دنيايى خدا نفرموده است كه من منّت بر مردم گذاشتم، لكن ... در مورد تعليم و تربيت ... با تعبير منت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد: منت گذاشته و پيغمبر را براى آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذكر مى‌فرمايد». «2» در جاى ديگر، در توضيح آيه مزبور، چنين ادامه مى‌دهد:
«تزكيه را مقدم ذكر فرموده است معلوم مى‌شود، تزكيه نفس از علم و حكمت بالاتر است، همينطور هم هست، اگر افراد يك ملّت تزكيه و تربيت شده باشند، آن ملت پيشرو است». «3» بنابراين، اگر چه از جهت زمانى، تعليم بر تربيت مقدم است و تا وقتى كه مربى آگاهيهاى لازم را به متربى ندهد، تربيت او امكان پذير نخواهد بود، اما از جهت رتبه و اهميت، بعد از تربيت قرار دارد و به عنوان وسيله و ابزارى در خدمت تربيت مى‌باشد.
[ 27 ] خلاصه‌ تعليم و تربيت با توجه به آيات قرآنى و سخنان انديشمندان اسلامى، از جهت دامنه و قلمرو، اهداف، نظرى و عملى بودن و شرايط با يكديگر تفاوت دارند، امّا به دليل وابستگى عملى با يكديگر، رابطه تنگاتنگى نيز بين آن دو وجود دارد، به گونه‌اى كه تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت بوده و از آن تأثير نيز مى‌پذيرد و هر كدام مكمل ديگرى است.
تربيت به خاطر اهداف عالى و ارزشمندش كه شامل جنبه‌هاى جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و ... مى‌شود، بر تعليم كه تنها به رشد نيروى فكرى انسان مى‌پردازد، مقدم بوده و برترى دارد و خداى تعالى آن را در آيات متعددى، مورد توجه قرار داده و به اهميت تربيت و ارزش والاى آن اشاره كرده است.
پرسش‌ 1- تعليم و تربيت چه تفاوتهايى با يكديگر دارند؟ به اختصار توضيح دهيد.
2- تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت است يعنى چه؟ آيه‌اى از قرآن را دراين زمينه ذكركنيد.
3- منظور از تأثير تربيت بر تعليم چيست؟
4- چرا تعليم و تربيت مكمل يكديگر هستند؟ توضيح داده و نظر امام خمينى (قدس سره) را در اين باره بنويسيد.
5- چرا تربيت بر تعليم مقدم است؟
[ 29 ] درس سوّم: اهميت تعليم و تربيت
[1]
يكى از مسائل ارزشمند و كارساز در زندگى بشر، علم و آگاهى است. هر فرد انسانى از ابتداى تولد و شروع زندگى در اين جهان پهناور در پى به دست آوردن دانش در زمينه‌هاى گوناگون است و هر اندازه قواى ادراكى او رشد يابد، انگيزه بيشترى براى كشف مجهولات خود يافته، به دايره آگاهيهايش وسعت بيشترى مى‌بخشد. «دانايى و آگاهى» براى انسان مطلوب و لذت‌بخش است. علم، گذشته از اينكه وسيله‌اى است براى بهترزيستن و براى خوب از عهده مسؤوليت برآمدن، فى حدّ نفسه نيز مطلوب بشر است. «1» ز دانش زنده مانى جاودانى ز نادانى نيابى زندگانى‌ بود پيدا بر اهل علم اسرار ولى پوشيده گشت از چشم اغيار نه بهر خورد و خوابى همچو حيوان براى حكمت و علمى چو انسان «2» ارزش علم از ديدگاه اسلام‌ اسلام به عنوان يك آيين همه جانبه و كامل، با توجه به ابعاد جسمى و روحى انسان و نيازهاى واقعى او، براى علم و آگاهى ارزش ويژه‌اى در نظر گرفته است و همان گونه كه نقش بنيادى ايمان در جهت رشد و تعالى انسانها را مطرح كرده، بر نقش اساسى علم در رابطه با پويايى فردى و اجتماعى تأكيد كرده است.
قرآن كريم در آيات متعددى به ارزش علم و مقام بلند دانشمندان اشاره كرده، جهل و [ 30 ] نادانى را بشدّت مورد نكوهش قرار داده است. در آيه‌اى خطاب به پيامبراكرم صلى‌اللّه عليه و آله مى‌فرمايد:
«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنى‌ عِلْماً» «1» بگو پروردگارا بر دانش من بيفزاى.
در جاى ديگر نيز علم را به عنوان ارزش، وجه تمايز دانايان و نادانان معرفى كرده و خطاب به آن حضرت مى‌فرمايد:
«قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لايَعْلَمُونَ» «2» بگو، آيا آنهايى كه مى‌دانند با آنهايى كه نمى‌دانند برابرند.
سخنان گهربار پيشوايان اسلام درباره علم و نكوهش جهل، نشانگر ارزش ويژه‌اى است كه آن بزرگواران براى آگاهى و رشد فكرى انسان قائل بوده‌اند. رسول خدا (ص) با ارزشترين مردم را كسانى معرفى مى‌كند كه داراى علم بيشترى باشند:
«اكْثَرُ النَّاسَ قيمَةً اكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ اقَلُّ النَّاسِ قيمَةً اقَلُّهُمْ عِلْماً» «3» با ارزشترين مردم عالمترين آنها و كم ارزشترينشان كم علم‌ترين آنهاست.
امير مؤمنان صلوات الله عليه با اشاره به نجات‌بخش بودن علم مى‌فرمايد:
«الْعِلْمُ يُنْجيكَ، الْجَهْلُ يُرْديكَ» «4» دانش تو را نجات مى‌دهد و نادانى تو را پست مى‌سازد.
در جاى ديگر مى‌فرمايد:
«وَ لا كَنْزَ انْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ» «5» گنجى پر سودتر از علم نيست.
[ 31 ] البته بايد توجه داشت، دانشى مورد نظر اسلام است كه جهتدار بوده، با ايمان و تربيت الهى همراه باشد. به عبارت ديگر، از ديدگاه اسلام علمى كه مقدمه ايمان واقعى، عمل صالح و پيشرفت در تمامى زمينه‌هاى فكرى، فرهنگى، اجتماعى و ... باشد، بسيار گرانقدر و ارزشمند است، چه اينكه بدون چنين علمى ظلمت جهل سراسر زندگى انسانها را فراگرفته، موجب عقب ماندگيها و فرو رفتن در كژيها خواهد بود.
ارزش علم از ديدگاه دانشمندان‌ دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر درباره علم، سخنان زيبا و عميقى را بيان داشته‌اند كه نشانگر اهميت و ارزش بيش‌ازحد دانش و اثر و فايده آن در زندگى انسان است.
امام خمينى (قدس سره) بزرگ انديشمند قرن حاضر و مقتدا و مدرس هزاران انسان تشنه علم، مى‌فرمايد:
«با علم است كه انسان مى‌تواند تأمين سعادت دنيا و آخرت را بكند». «1» در بيانى ديگر با تأكيد بر سازندگى علم مى‌فرمايد:
«قلم و علم و بيان است كه مى‌تواند بشر را بسازد». «2» شهيد مطهرى (ره)، متفكر فرزانه، اسلام شناس و بيدارگر انديشه‌هاى خفته در عصر كنونى، درباره اهميت علم مى‌نويسد:
«علم و ايمان، دو ركن اساسى انسانيت انسان است». «3» علّامه‌طباطبايى (ره)، فيلسوف و مفسر كبير قرآن، به ارزشمندى علم اشاره كرده مى‌گويد:
«يكى از صفات پسنديده روحى، داشتن علم است و فضيلت و برترى دانا بر نادان از آفتاب روشنتر است. آنچه انسان را از ساير حيوانات امتياز مى‌دهد، همانا نيروى عقل و زيور علم است». «4» افلاطون، با اشاره به اهميت دانش و نتايج زيانبار جهل مى‌گويد: «به دنيا نيامدن بهتر [ 32 ] از تعليم نيافتن و نادان ماندن است، زيرا جهالت ريشه همه بدبختيهاست». «1» كنفوسيوس، زندگى راحت را در پرتو علم دانسته، مى‌گويد: «كشورى كه افراد آن از علم و دانش بهره‌مند باشند، ديگر طعم گرسنگى را نچشيده، زندگى راحت و آسوده‌اى خواهند داشت». «2» اسپينوزا، با تأكيد بر اينكه علم جويى پايه فضيلت است، مى‌گويد:
«كوشش براى كسب دانش، نخستين و يگانه پايه فضيلت است». «3» آناتول فرانس، دانش را كليد حلّ مشكلات بشر معرفى كرده، مى‌گويد:
«علم و دانش كليدى است كه تمام دربها با آن باز مى‌شود». «4» اهميت تعليم و تعلّم در اسلام‌ در اسلام توجه ويژه‌اى به مسأله تعليم و تعلّم شده و در آيات و روايات متعددى مورد تأكيد قرار گرفته است. به عنوان نمونه؛ خداوند در نخستين آياتى كه بر رسول اكرم صلى الله عليه و آله نازل كرده است، از تعليم و مقام معلم بودن خود براى انسان سخن به ميان آورده، مى‌فرمايد:
«عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ» «5» [خداوند] به آدمى آنچه را كه نمى‌دانست بياموخت.
در فرهنگ اسلام از يك سو، فراگيرى علم براى مسلمانان- اعم از زن و مرد- واجب شمرده شده است و از سوى ديگر، براى آن حد و مرزى معين نشده است. بدين معنا كه دانش‌اندوزى تا دورترين نقاط جهان و واپسين روزهاى عمر آدمى، امرى لازم شناخته شده است. چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَى اللَّحْدِ» «6» [ 33 ] از گهواره تا گور دانش بجوييد.
در جاى ديگر نيز مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّينِ» «1» علم را فراگيريد، اگر چه در چين [مكانى بسيار دور] باشد.
تلاش و تكاپوى وسيعى كه اسلام در ميدان تعليم و تعلّم دارد، در هيچ جاى ديگر به چشم‌نمى‌خورد؛ چرا كه دين الهى هم، جاهلان را به آموختن واداشته و هم آموزش را بر عالمان، واجب كرده است و به هر دو قشر (دانشمند و دانشجو) سفارش كرده كه هرگز به اندوخته‌هاى خويش بسنده نكنند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«عَلَى الْعالِمِ انْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ، وَ يُعَلِّمَ النَّاسَ ما قَدْ عَلِمَ، وَ عَلَى الْمُتَعَلِّمِ انْ يَدْ أَبَ نَفْسَهُ فى‌ طَلَبِ الْعِلْمِ، وَ لا يَمَلَّ مِنْ تَعَلُّمِهِ، وَ لا يَسْتَكْثِرَ ما عَلِمَ» «2» بر دانشمندا است كه آنچه را نمى‌داند، فراگيرد و آنچه را آموخته، به مردم بياموزد و بر دانشجوست كه خودش را براى طلب علم به زحمت اندازد و از فراگيرى آن خسته نشود و آنچه را فراگرفته زياد نپندارد.
امام خمينى (قدس سره) مى‌فرمايد:
«تعليم و تعلّم عبادتى است كه خداى تبارك و تعالى ما را به آن دعوت فرموده است». «3» شهيد مطهرى (ره) با اشاره به احاديث مزبور مى‌نويسد:
«علم فريضه‌اى است كه نه از لحاظ متعلم و نه از لحاظ معلم و نه از لحاظ زمان و نه از لحاظ مكان، محدوديت ندارد و اين عاليترين و بالاترين توصيه‌اى است كه مى‌توانسته بشود و شده است». «4» بنابراين، از ديدگاه اسلام، تعليم و تعلّم، داراى جايگاهى بس بلند و ارزشمند بوده، مقدمه و پايه ترقى و تكامل بشر در تمامى ابعاد مادى و معنوى است.
[ 34 ] خلاصه‌ علم‌جويى يكى از مهمترين ابعاد روحى بشر است كه نقش عظيمى را در رشد و پيشرفت آدمى در زمينه‌هاى گوناگون ايفا كرده است.
اسلام به عنوان آخرين و كاملترين دين الهى، براى دانش، فراگيرى و آموزش آن به ديگران، اهميت ويژه‌اى درنظر گرفته، در آيات و روايات متعددى آن را مورد تأكيد قرار داده است.
خداى متعال در قرآن كريم، خود را به عنوان اولين معلّم انسان معرفى كرده و ضمن ارزش نهادن بر علم و دانش‌اندوزى به مقام بلند دانشمندان اشاره كرده و جهل و نادانى را بشدت مورد نكوهش قرار داده است.
پيشوايان معصوم اسلام در سخنان گهربار خود، اهميت دانش و تعليم و تعلم را يادآور شده و به فراگيرى آن سفارش كرده‌اند.
دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر نيز به نوبه خود، نقش بنيادى علم در زندگى انسان را گوشزد نموده و آثار و فوايد آن را بازگو كرده‌اند.
پرسش‌ 1- آيه‌اى از قرآن كريم درباره اهميت علم ذكر كنيد.
2- پيامبر صلى الله عليه و آله درباره عمل بدون علم چه مى‌فرمايد؟
3- نظر دو تن از دانشمندان در مورد علم را بنويسيد.
4- حديثى از رسول خدا (ص) درباره فراگيرى دانش ذكر كنيد.
5- على عليه السلام وظيفه دانشمند و دانشجو را چه مى‌داند؟ توضيح دهيد.
[ 35 ] درس چهارم: اهميت تعليم و تربيت
[2]
اهميت تربيت‌ تربيت و پرورش صحيح قواى جسمى و روحى از جمله امور بسيار ضرورى در زندگى تمامى انسانهاست، چه اينكه تنها از اين راه است كه قابليّتها و استعدادهاى ذاتى انسان شكوفا شده، به رشد و كمال واقعى دست خواهد يافت. از اين رو كوچكترين بى‌توجهى نسبت به امر تربيت، زيانهاى جبران ناپذيرى را براى فرد و جامعه در پى خواهد داشت.
تعليم و تربيت در اسلام (ج‌1) 63 درس هشتم: اصول تعليم و تربيت
[2]
دانه در آن جهان است.
قرآن كريم در آيات فراوانى، اهميت تربيت و تقدم آن بر تعليم را گوشزد كرده است.
در آيه‌اى با منّت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد:
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اذْبَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ انْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...» «1» خدا بر مؤمنان منّت گذاشت، كه رسولى از خودشان در ميان آنان برانگيخت، كه بر آنها آيات خدا را تلاوت كند، و تربيتشان كند، و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد.
امام خمينى (قدس سره) درباره اين آيه مى‌فرمايد:
«خداى تبارك و تعالى در يك سطح آموزش و پرورش را ذكر مى‌فرمايد، و در هيچ چيز از امور دنيايى خدا نفرموده است كه من منّت بر مردم گذاشتم، لكن ... در مورد تعليم و تربيت ... با تعبير منت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد: منت گذاشته و پيغمبر را براى آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذكر مى‌فرمايد». «2» در جاى ديگر، در توضيح آيه مزبور، چنين ادامه مى‌دهد:
«تزكيه را مقدم ذكر فرموده است معلوم مى‌شود، تزكيه نفس از علم و حكمت بالاتر است، همينطور هم هست، اگر افراد يك ملّت تزكيه و تربيت شده باشند، آن ملت پيشرو است». «3» بنابراين، اگر چه از جهت زمانى، تعليم بر تربيت مقدم است و تا وقتى كه مربى آگاهيهاى لازم را به متربى ندهد، تربيت او امكان پذير نخواهد بود، اما از جهت رتبه و اهميت، بعد از تربيت قرار دارد و به عنوان وسيله و ابزارى در خدمت تربيت مى‌باشد.
[ 27 ] خلاصه‌ تعليم و تربيت با توجه به آيات قرآنى و سخنان انديشمندان اسلامى، از جهت دامنه و قلمرو، اهداف، نظرى و عملى بودن و شرايط با يكديگر تفاوت دارند، امّا به دليل وابستگى عملى با يكديگر، رابطه تنگاتنگى نيز بين آن دو وجود دارد، به گونه‌اى كه تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت بوده و از آن تأثير نيز مى‌پذيرد و هر كدام مكمل ديگرى است.
تربيت به خاطر اهداف عالى و ارزشمندش كه شامل جنبه‌هاى جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و ... مى‌شود، بر تعليم كه تنها به رشد نيروى فكرى انسان مى‌پردازد، مقدم بوده و برترى دارد و خداى تعالى آن را در آيات متعددى، مورد توجه قرار داده و به اهميت تربيت و ارزش والاى آن اشاره كرده است.
پرسش‌ 1- تعليم و تربيت چه تفاوتهايى با يكديگر دارند؟ به اختصار توضيح دهيد.
2- تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت است يعنى چه؟ آيه‌اى از قرآن را دراين زمينه ذكركنيد.
3- منظور از تأثير تربيت بر تعليم چيست؟
4- چرا تعليم و تربيت مكمل يكديگر هستند؟ توضيح داده و نظر امام خمينى (قدس سره) را در اين باره بنويسيد.
5- چرا تربيت بر تعليم مقدم است؟
[ 29 ] درس سوّم: اهميت تعليم و تربيت [1]
يكى از مسائل ارزشمند و كارساز در زندگى بشر، علم و آگاهى است. هر فرد انسانى از ابتداى تولد و شروع زندگى در اين جهان پهناور در پى به دست آوردن دانش در زمينه‌هاى گوناگون است و هر اندازه قواى ادراكى او رشد يابد، انگيزه بيشترى براى كشف مجهولات خود يافته، به دايره آگاهيهايش وسعت بيشترى مى‌بخشد. «دانايى و آگاهى» براى انسان مطلوب و لذت‌بخش است. علم، گذشته از اينكه وسيله‌اى است براى بهترزيستن و براى خوب از عهده مسؤوليت برآمدن، فى حدّ نفسه نيز مطلوب بشر است. «1» ز دانش زنده مانى جاودانى ز نادانى نيابى زندگانى‌ بود پيدا بر اهل علم اسرار ولى پوشيده گشت از چشم اغيار نه بهر خورد و خوابى همچو حيوان براى حكمت و علمى چو انسان «2» ارزش علم از ديدگاه اسلام‌ اسلام به عنوان يك آيين همه جانبه و كامل، با توجه به ابعاد جسمى و روحى انسان و نيازهاى واقعى او، براى علم و آگاهى ارزش ويژه‌اى در نظر گرفته است و همان گونه كه نقش بنيادى ايمان در جهت رشد و تعالى انسانها را مطرح كرده، بر نقش اساسى علم در رابطه با پويايى فردى و اجتماعى تأكيد كرده است.
قرآن كريم در آيات متعددى به ارزش علم و مقام بلند دانشمندان اشاره كرده، جهل و [ 30 ] نادانى را بشدّت مورد نكوهش قرار داده است. در آيه‌اى خطاب به پيامبراكرم صلى‌اللّه عليه و آله مى‌فرمايد:
«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنى‌ عِلْماً» «1» بگو پروردگارا بر دانش من بيفزاى.
در جاى ديگر نيز علم را به عنوان ارزش، وجه تمايز دانايان و نادانان معرفى كرده و خطاب به آن حضرت مى‌فرمايد:
«قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لايَعْلَمُونَ» «2» بگو، آيا آنهايى كه مى‌دانند با آنهايى كه نمى‌دانند برابرند.
سخنان گهربار پيشوايان اسلام درباره علم و نكوهش جهل، نشانگر ارزش ويژه‌اى است كه آن بزرگواران براى آگاهى و رشد فكرى انسان قائل بوده‌اند. رسول خدا (ص) با ارزشترين مردم را كسانى معرفى مى‌كند كه داراى علم بيشترى باشند:
«اكْثَرُ النَّاسَ قيمَةً اكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ اقَلُّ النَّاسِ قيمَةً اقَلُّهُمْ عِلْماً» «3» با ارزشترين مردم عالمترين آنها و كم ارزشترينشان كم علم‌ترين آنهاست.
امير مؤمنان صلوات الله عليه با اشاره به نجات‌بخش بودن علم مى‌فرمايد:
«الْعِلْمُ يُنْجيكَ، الْجَهْلُ يُرْديكَ» «4» دانش تو را نجات مى‌دهد و نادانى تو را پست مى‌سازد.
در جاى ديگر مى‌فرمايد:
«وَ لا كَنْزَ انْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ» «5» گنجى پر سودتر از علم نيست.
[ 31 ] البته بايد توجه داشت، دانشى مورد نظر اسلام است كه جهتدار بوده، با ايمان و تربيت الهى همراه باشد. به عبارت ديگر، از ديدگاه اسلام علمى كه مقدمه ايمان واقعى، عمل صالح و پيشرفت در تمامى زمينه‌هاى فكرى، فرهنگى، اجتماعى و ... باشد، بسيار گرانقدر و ارزشمند است، چه اينكه بدون چنين علمى ظلمت جهل سراسر زندگى انسانها را فراگرفته، موجب عقب ماندگيها و فرو رفتن در كژيها خواهد بود.
ارزش علم از ديدگاه دانشمندان‌ دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر درباره علم، سخنان زيبا و عميقى را بيان داشته‌اند كه نشانگر اهميت و ارزش بيش‌ازحد دانش و اثر و فايده آن در زندگى انسان است.
امام خمينى (قدس سره) بزرگ انديشمند قرن حاضر و مقتدا و مدرس هزاران انسان تشنه علم، مى‌فرمايد:
«با علم است كه انسان مى‌تواند تأمين سعادت دنيا و آخرت را بكند». «1» در بيانى ديگر با تأكيد بر سازندگى علم مى‌فرمايد:
«قلم و علم و بيان است كه مى‌تواند بشر را بسازد». «2» شهيد مطهرى (ره)، متفكر فرزانه، اسلام شناس و بيدارگر انديشه‌هاى خفته در عصر كنونى، درباره اهميت علم مى‌نويسد:
«علم و ايمان، دو ركن اساسى انسانيت انسان است». «3» علّامه‌طباطبايى (ره)، فيلسوف و مفسر كبير قرآن، به ارزشمندى علم اشاره كرده مى‌گويد:
«يكى از صفات پسنديده روحى، داشتن علم است و فضيلت و برترى دانا بر نادان از آفتاب روشنتر است. آنچه انسان را از ساير حيوانات امتياز مى‌دهد، همانا نيروى عقل و زيور علم است». «4» افلاطون، با اشاره به اهميت دانش و نتايج زيانبار جهل مى‌گويد: «به دنيا نيامدن بهتر [ 32 ] از تعليم نيافتن و نادان ماندن است، زيرا جهالت ريشه همه بدبختيهاست». «1» كنفوسيوس، زندگى راحت را در پرتو علم دانسته، مى‌گويد: «كشورى كه افراد آن از علم و دانش بهره‌مند باشند، ديگر طعم گرسنگى را نچشيده، زندگى راحت و آسوده‌اى خواهند داشت». «2» اسپينوزا، با تأكيد بر اينكه علم جويى پايه فضيلت است، مى‌گويد:
«كوشش براى كسب دانش، نخستين و يگانه پايه فضيلت است». «3» آناتول فرانس، دانش را كليد حلّ مشكلات بشر معرفى كرده، مى‌گويد:
«علم و دانش كليدى است كه تمام دربها با آن باز مى‌شود». «4» اهميت تعليم و تعلّم در اسلام‌ در اسلام توجه ويژه‌اى به مسأله تعليم و تعلّم شده و در آيات و روايات متعددى مورد تأكيد قرار گرفته است. به عنوان نمونه؛ خداوند در نخستين آياتى كه بر رسول اكرم صلى الله عليه و آله نازل كرده است، از تعليم و مقام معلم بودن خود براى انسان سخن به ميان آورده، مى‌فرمايد:
«عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ» «5» [خداوند] به آدمى آنچه را كه نمى‌دانست بياموخت.
در فرهنگ اسلام از يك سو، فراگيرى علم براى مسلمانان- اعم از زن و مرد- واجب شمرده شده است و از سوى ديگر، براى آن حد و مرزى معين نشده است. بدين معنا كه دانش‌اندوزى تا دورترين نقاط جهان و واپسين روزهاى عمر آدمى، امرى لازم شناخته شده است. چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَى اللَّحْدِ» «6» [ 33 ] از گهواره تا گور دانش بجوييد.
در جاى ديگر نيز مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّينِ» «1» علم را فراگيريد، اگر چه در چين [مكانى بسيار دور] باشد.
تلاش و تكاپوى وسيعى كه اسلام در ميدان تعليم و تعلّم دارد، در هيچ جاى ديگر به چشم‌نمى‌خورد؛ چرا كه دين الهى هم، جاهلان را به آموختن واداشته و هم آموزش را بر عالمان، واجب كرده است و به هر دو قشر (دانشمند و دانشجو) سفارش كرده كه هرگز به اندوخته‌هاى خويش بسنده نكنند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«عَلَى الْعالِمِ انْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ، وَ يُعَلِّمَ النَّاسَ ما قَدْ عَلِمَ، وَ عَلَى الْمُتَعَلِّمِ انْ يَدْ أَبَ نَفْسَهُ فى‌ طَلَبِ الْعِلْمِ، وَ لا يَمَلَّ مِنْ تَعَلُّمِهِ، وَ لا يَسْتَكْثِرَ ما عَلِمَ» «2» بر دانشمندا است كه آنچه را نمى‌داند، فراگيرد و آنچه را آموخته، به مردم بياموزد و بر دانشجوست كه خودش را براى طلب علم به زحمت اندازد و از فراگيرى آن خسته نشود و آنچه را فراگرفته زياد نپندارد.
امام خمينى (قدس سره) مى‌فرمايد:
«تعليم و تعلّم عبادتى است كه خداى تبارك و تعالى ما را به آن دعوت فرموده است». «3» شهيد مطهرى (ره) با اشاره به احاديث مزبور مى‌نويسد:
«علم فريضه‌اى است كه نه از لحاظ متعلم و نه از لحاظ معلم و نه از لحاظ زمان و نه از لحاظ مكان، محدوديت ندارد و اين عاليترين و بالاترين توصيه‌اى است كه مى‌توانسته بشود و شده است». «4» بنابراين، از ديدگاه اسلام، تعليم و تعلّم، داراى جايگاهى بس بلند و ارزشمند بوده، مقدمه و پايه ترقى و تكامل بشر در تمامى ابعاد مادى و معنوى است.
[ 34 ] خلاصه‌ علم‌جويى يكى از مهمترين ابعاد روحى بشر است كه نقش عظيمى را در رشد و پيشرفت آدمى در زمينه‌هاى گوناگون ايفا كرده است.
اسلام به عنوان آخرين و كاملترين دين الهى، براى دانش، فراگيرى و آموزش آن به ديگران، اهميت ويژه‌اى درنظر گرفته، در آيات و روايات متعددى آن را مورد تأكيد قرار داده است.
خداى متعال در قرآن كريم، خود را به عنوان اولين معلّم انسان معرفى كرده و ضمن ارزش نهادن بر علم و دانش‌اندوزى به مقام بلند دانشمندان اشاره كرده و جهل و نادانى را بشدت مورد نكوهش قرار داده است.
پيشوايان معصوم اسلام در سخنان گهربار خود، اهميت دانش و تعليم و تعلم را يادآور شده و به فراگيرى آن سفارش كرده‌اند.
دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر نيز به نوبه خود، نقش بنيادى علم در زندگى انسان را گوشزد نموده و آثار و فوايد آن را بازگو كرده‌اند.
پرسش‌ 1- آيه‌اى از قرآن كريم درباره اهميت علم ذكر كنيد.
2- پيامبر صلى الله عليه و آله درباره عمل بدون علم چه مى‌فرمايد؟
3- نظر دو تن از دانشمندان در مورد علم را بنويسيد.
4- حديثى از رسول خدا (ص) درباره فراگيرى دانش ذكر كنيد.
5- على عليه السلام وظيفه دانشمند و دانشجو را چه مى‌داند؟ توضيح دهيد.
[ 35 ] درس چهارم: اهميت تعليم و تربيت
[2]
اهميت تربيت‌ تربيت و پرورش صحيح قواى جسمى و روحى از جمله امور بسيار ضرورى در زندگى تمامى انسانهاست، چه اينكه تنها از اين راه است كه قابليّتها و استعدادهاى ذاتى انسان شكوفا شده، به رشد و كمال واقعى دست خواهد يافت. از اين رو كوچكترين بى‌توجهى نسبت به امر تربيت، زيانهاى جبران ناپذيرى را براى فرد و جامعه در پى خواهد داشت.
تعليم و تربيت در اسلام (ج‌1) 74 اصل شرافت و كرامت انسان ص : 74 دانه در آن جهان است.
قرآن كريم در آيات فراوانى، اهميت تربيت و تقدم آن بر تعليم را گوشزد كرده است.
در آيه‌اى با منّت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد:
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اذْبَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ انْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...» «1» خدا بر مؤمنان منّت گذاشت، كه رسولى از خودشان در ميان آنان برانگيخت، كه بر آنها آيات خدا را تلاوت كند، و تربيتشان كند، و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد.
امام خمينى (قدس سره) درباره اين آيه مى‌فرمايد:
«خداى تبارك و تعالى در يك سطح آموزش و پرورش را ذكر مى‌فرمايد، و در هيچ چيز از امور دنيايى خدا نفرموده است كه من منّت بر مردم گذاشتم، لكن ... در مورد تعليم و تربيت ... با تعبير منت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد: منت گذاشته و پيغمبر را براى آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذكر مى‌فرمايد». «2» در جاى ديگر، در توضيح آيه مزبور، چنين ادامه مى‌دهد:
«تزكيه را مقدم ذكر فرموده است معلوم مى‌شود، تزكيه نفس از علم و حكمت بالاتر است، همينطور هم هست، اگر افراد يك ملّت تزكيه و تربيت شده باشند، آن ملت پيشرو است». «3» بنابراين، اگر چه از جهت زمانى، تعليم بر تربيت مقدم است و تا وقتى كه مربى آگاهيهاى لازم را به متربى ندهد، تربيت او امكان پذير نخواهد بود، اما از جهت رتبه و اهميت، بعد از تربيت قرار دارد و به عنوان وسيله و ابزارى در خدمت تربيت مى‌باشد.
[ 27 ] خلاصه‌ تعليم و تربيت با توجه به آيات قرآنى و سخنان انديشمندان اسلامى، از جهت دامنه و قلمرو، اهداف، نظرى و عملى بودن و شرايط با يكديگر تفاوت دارند، امّا به دليل وابستگى عملى با يكديگر، رابطه تنگاتنگى نيز بين آن دو وجود دارد، به گونه‌اى كه تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت بوده و از آن تأثير نيز مى‌پذيرد و هر كدام مكمل ديگرى است.
تربيت به خاطر اهداف عالى و ارزشمندش كه شامل جنبه‌هاى جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و ... مى‌شود، بر تعليم كه تنها به رشد نيروى فكرى انسان مى‌پردازد، مقدم بوده و برترى دارد و خداى تعالى آن را در آيات متعددى، مورد توجه قرار داده و به اهميت تربيت و ارزش والاى آن اشاره كرده است.
پرسش‌ 1- تعليم و تربيت چه تفاوتهايى با يكديگر دارند؟ به اختصار توضيح دهيد.
2- تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت است يعنى چه؟ آيه‌اى از قرآن را دراين زمينه ذكركنيد.
3- منظور از تأثير تربيت بر تعليم چيست؟
4- چرا تعليم و تربيت مكمل يكديگر هستند؟ توضيح داده و نظر امام خمينى (قدس سره) را در اين باره بنويسيد.
5- چرا تربيت بر تعليم مقدم است؟
[ 29 ] درس سوّم: اهميت تعليم و تربيت [1]
يكى از مسائل ارزشمند و كارساز در زندگى بشر، علم و آگاهى است. هر فرد انسانى از ابتداى تولد و شروع زندگى در اين جهان پهناور در پى به دست آوردن دانش در زمينه‌هاى گوناگون است و هر اندازه قواى ادراكى او رشد يابد، انگيزه بيشترى براى كشف مجهولات خود يافته، به دايره آگاهيهايش وسعت بيشترى مى‌بخشد. «دانايى و آگاهى» براى انسان مطلوب و لذت‌بخش است. علم، گذشته از اينكه وسيله‌اى است براى بهترزيستن و براى خوب از عهده مسؤوليت برآمدن، فى حدّ نفسه نيز مطلوب بشر است. «1» ز دانش زنده مانى جاودانى ز نادانى نيابى زندگانى‌ بود پيدا بر اهل علم اسرار ولى پوشيده گشت از چشم اغيار نه بهر خورد و خوابى همچو حيوان براى حكمت و علمى چو انسان «2» ارزش علم از ديدگاه اسلام‌ اسلام به عنوان يك آيين همه جانبه و كامل، با توجه به ابعاد جسمى و روحى انسان و نيازهاى واقعى او، براى علم و آگاهى ارزش ويژه‌اى در نظر گرفته است و همان گونه كه نقش بنيادى ايمان در جهت رشد و تعالى انسانها را مطرح كرده، بر نقش اساسى علم در رابطه با پويايى فردى و اجتماعى تأكيد كرده است.
قرآن كريم در آيات متعددى به ارزش علم و مقام بلند دانشمندان اشاره كرده، جهل و [ 30 ] نادانى را بشدّت مورد نكوهش قرار داده است. در آيه‌اى خطاب به پيامبراكرم صلى‌اللّه عليه و آله مى‌فرمايد:
«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنى‌ عِلْماً» «1» بگو پروردگارا بر دانش من بيفزاى.
در جاى ديگر نيز علم را به عنوان ارزش، وجه تمايز دانايان و نادانان معرفى كرده و خطاب به آن حضرت مى‌فرمايد:
«قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لايَعْلَمُونَ» «2» بگو، آيا آنهايى كه مى‌دانند با آنهايى كه نمى‌دانند برابرند.
سخنان گهربار پيشوايان اسلام درباره علم و نكوهش جهل، نشانگر ارزش ويژه‌اى است كه آن بزرگواران براى آگاهى و رشد فكرى انسان قائل بوده‌اند. رسول خدا (ص) با ارزشترين مردم را كسانى معرفى مى‌كند كه داراى علم بيشترى باشند:
«اكْثَرُ النَّاسَ قيمَةً اكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ اقَلُّ النَّاسِ قيمَةً اقَلُّهُمْ عِلْماً» «3» با ارزشترين مردم عالمترين آنها و كم ارزشترينشان كم علم‌ترين آنهاست.
امير مؤمنان صلوات الله عليه با اشاره به نجات‌بخش بودن علم مى‌فرمايد:
«الْعِلْمُ يُنْجيكَ، الْجَهْلُ يُرْديكَ» «4» دانش تو را نجات مى‌دهد و نادانى تو را پست مى‌سازد.
در جاى ديگر مى‌فرمايد:
«وَ لا كَنْزَ انْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ» «5» گنجى پر سودتر از علم نيست.
[ 31 ] البته بايد توجه داشت، دانشى مورد نظر اسلام است كه جهتدار بوده، با ايمان و تربيت الهى همراه باشد. به عبارت ديگر، از ديدگاه اسلام علمى كه مقدمه ايمان واقعى، عمل صالح و پيشرفت در تمامى زمينه‌هاى فكرى، فرهنگى، اجتماعى و ... باشد، بسيار گرانقدر و ارزشمند است، چه اينكه بدون چنين علمى ظلمت جهل سراسر زندگى انسانها را فراگرفته، موجب عقب ماندگيها و فرو رفتن در كژيها خواهد بود.
ارزش علم از ديدگاه دانشمندان‌ دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر درباره علم، سخنان زيبا و عميقى را بيان داشته‌اند كه نشانگر اهميت و ارزش بيش‌ازحد دانش و اثر و فايده آن در زندگى انسان است.
امام خمينى (قدس سره) بزرگ انديشمند قرن حاضر و مقتدا و مدرس هزاران انسان تشنه علم، مى‌فرمايد:
«با علم است كه انسان مى‌تواند تأمين سعادت دنيا و آخرت را بكند». «1» در بيانى ديگر با تأكيد بر سازندگى علم مى‌فرمايد:
«قلم و علم و بيان است كه مى‌تواند بشر را بسازد». «2» شهيد مطهرى (ره)، متفكر فرزانه، اسلام شناس و بيدارگر انديشه‌هاى خفته در عصر كنونى، درباره اهميت علم مى‌نويسد:
«علم و ايمان، دو ركن اساسى انسانيت انسان است». «3» علّامه‌طباطبايى (ره)، فيلسوف و مفسر كبير قرآن، به ارزشمندى علم اشاره كرده مى‌گويد:
«يكى از صفات پسنديده روحى، داشتن علم است و فضيلت و برترى دانا بر نادان از آفتاب روشنتر است. آنچه انسان را از ساير حيوانات امتياز مى‌دهد، همانا نيروى عقل و زيور علم است». «4» افلاطون، با اشاره به اهميت دانش و نتايج زيانبار جهل مى‌گويد: «به دنيا نيامدن بهتر [ 32 ] از تعليم نيافتن و نادان ماندن است، زيرا جهالت ريشه همه بدبختيهاست». «1» كنفوسيوس، زندگى راحت را در پرتو علم دانسته، مى‌گويد: «كشورى كه افراد آن از علم و دانش بهره‌مند باشند، ديگر طعم گرسنگى را نچشيده، زندگى راحت و آسوده‌اى خواهند داشت». «2» اسپينوزا، با تأكيد بر اينكه علم جويى پايه فضيلت است، مى‌گويد:
«كوشش براى كسب دانش، نخستين و يگانه پايه فضيلت است». «3» آناتول فرانس، دانش را كليد حلّ مشكلات بشر معرفى كرده، مى‌گويد:
«علم و دانش كليدى است كه تمام دربها با آن باز مى‌شود». «4» اهميت تعليم و تعلّم در اسلام‌ در اسلام توجه ويژه‌اى به مسأله تعليم و تعلّم شده و در آيات و روايات متعددى مورد تأكيد قرار گرفته است. به عنوان نمونه؛ خداوند در نخستين آياتى كه بر رسول اكرم صلى الله عليه و آله نازل كرده است، از تعليم و مقام معلم بودن خود براى انسان سخن به ميان آورده، مى‌فرمايد:
«عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ» «5» [خداوند] به آدمى آنچه را كه نمى‌دانست بياموخت.
در فرهنگ اسلام از يك سو، فراگيرى علم براى مسلمانان- اعم از زن و مرد- واجب شمرده شده است و از سوى ديگر، براى آن حد و مرزى معين نشده است. بدين معنا كه دانش‌اندوزى تا دورترين نقاط جهان و واپسين روزهاى عمر آدمى، امرى لازم شناخته شده است. چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَى اللَّحْدِ» «6» [ 33 ] از گهواره تا گور دانش بجوييد.
در جاى ديگر نيز مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّينِ» «1» علم را فراگيريد، اگر چه در چين [مكانى بسيار دور] باشد.
تلاش و تكاپوى وسيعى كه اسلام در ميدان تعليم و تعلّم دارد، در هيچ جاى ديگر به چشم‌نمى‌خورد؛ چرا كه دين الهى هم، جاهلان را به آموختن واداشته و هم آموزش را بر عالمان، واجب كرده است و به هر دو قشر (دانشمند و دانشجو) سفارش كرده كه هرگز به اندوخته‌هاى خويش بسنده نكنند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«عَلَى الْعالِمِ انْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ، وَ يُعَلِّمَ النَّاسَ ما قَدْ عَلِمَ، وَ عَلَى الْمُتَعَلِّمِ انْ يَدْ أَبَ نَفْسَهُ فى‌ طَلَبِ الْعِلْمِ، وَ لا يَمَلَّ مِنْ تَعَلُّمِهِ، وَ لا يَسْتَكْثِرَ ما عَلِمَ» «2» بر دانشمندا است كه آنچه را نمى‌داند، فراگيرد و آنچه را آموخته، به مردم بياموزد و بر دانشجوست كه خودش را براى طلب علم به زحمت اندازد و از فراگيرى آن خسته نشود و آنچه را فراگرفته زياد نپندارد.
امام خمينى (قدس سره) مى‌فرمايد:
«تعليم و تعلّم عبادتى است كه خداى تبارك و تعالى ما را به آن دعوت فرموده است». «3» شهيد مطهرى (ره) با اشاره به احاديث مزبور مى‌نويسد:
«علم فريضه‌اى است كه نه از لحاظ متعلم و نه از لحاظ معلم و نه از لحاظ زمان و نه از لحاظ مكان، محدوديت ندارد و اين عاليترين و بالاترين توصيه‌اى است كه مى‌توانسته بشود و شده است». «4» بنابراين، از ديدگاه اسلام، تعليم و تعلّم، داراى جايگاهى بس بلند و ارزشمند بوده، مقدمه و پايه ترقى و تكامل بشر در تمامى ابعاد مادى و معنوى است.
[ 34 ] خلاصه‌ علم‌جويى يكى از مهمترين ابعاد روحى بشر است كه نقش عظيمى را در رشد و پيشرفت آدمى در زمينه‌هاى گوناگون ايفا كرده است.
اسلام به عنوان آخرين و كاملترين دين الهى، براى دانش، فراگيرى و آموزش آن به ديگران، اهميت ويژه‌اى درنظر گرفته، در آيات و روايات متعددى آن را مورد تأكيد قرار داده است.
خداى متعال در قرآن كريم، خود را به عنوان اولين معلّم انسان معرفى كرده و ضمن ارزش نهادن بر علم و دانش‌اندوزى به مقام بلند دانشمندان اشاره كرده و جهل و نادانى را بشدت مورد نكوهش قرار داده است.
پيشوايان معصوم اسلام در سخنان گهربار خود، اهميت دانش و تعليم و تعلم را يادآور شده و به فراگيرى آن سفارش كرده‌اند.
دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر نيز به نوبه خود، نقش بنيادى علم در زندگى انسان را گوشزد نموده و آثار و فوايد آن را بازگو كرده‌اند.
پرسش‌ 1- آيه‌اى از قرآن كريم درباره اهميت علم ذكر كنيد.
2- پيامبر صلى الله عليه و آله درباره عمل بدون علم چه مى‌فرمايد؟
3- نظر دو تن از دانشمندان در مورد علم را بنويسيد.
4- حديثى از رسول خدا (ص) درباره فراگيرى دانش ذكر كنيد.
5- على عليه السلام وظيفه دانشمند و دانشجو را چه مى‌داند؟ توضيح دهيد.
[ 35 ] درس چهارم: اهميت تعليم و تربيت
[2]
اهميت تربيت‌ تربيت و پرورش صحيح قواى جسمى و روحى از جمله امور بسيار ضرورى در زندگى تمامى انسانهاست، چه اينكه تنها از اين راه است كه قابليّتها و استعدادهاى ذاتى انسان شكوفا شده، به رشد و كمال واقعى دست خواهد يافت. از اين رو كوچكترين بى‌توجهى نسبت به امر تربيت، زيانهاى جبران ناپذيرى را براى فرد و جامعه در پى خواهد داشت.
تعليم و تربيت در اسلام (ج‌1) 74 اصل شرافت و كرامت انسان ص : 74 دانه در آن جهان است.
قرآن كريم در آيات فراوانى، اهميت تربيت و تقدم آن بر تعليم را گوشزد كرده است.
در آيه‌اى با منّت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد:
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اذْبَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ انْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...» «1» خدا بر مؤمنان منّت گذاشت، كه رسولى از خودشان در ميان آنان برانگيخت، كه بر آنها آيات خدا را تلاوت كند، و تربيتشان كند، و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد.
امام خمينى (قدس سره) درباره اين آيه مى‌فرمايد:
«خداى تبارك و تعالى در يك سطح آموزش و پرورش را ذكر مى‌فرمايد، و در هيچ چيز از امور دنيايى خدا نفرموده است كه من منّت بر مردم گذاشتم، لكن ... در مورد تعليم و تربيت ... با تعبير منت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد: منت گذاشته و پيغمبر را براى آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذكر مى‌فرمايد». «2» در جاى ديگر، در توضيح آيه مزبور، چنين ادامه مى‌دهد:
«تزكيه را مقدم ذكر فرموده است معلوم مى‌شود، تزكيه نفس از علم و حكمت بالاتر است، همينطور هم هست، اگر افراد يك ملّت تزكيه و تربيت شده باشند، آن ملت پيشرو است». «3» بنابراين، اگر چه از جهت زمانى، تعليم بر تربيت مقدم است و تا وقتى كه مربى آگاهيهاى لازم را به متربى ندهد، تربيت او امكان پذير نخواهد بود، اما از جهت رتبه و اهميت، بعد از تربيت قرار دارد و به عنوان وسيله و ابزارى در خدمت تربيت مى‌باشد.
[ 27 ] خلاصه‌ تعليم و تربيت با توجه به آيات قرآنى و سخنان انديشمندان اسلامى، از جهت دامنه و قلمرو، اهداف، نظرى و عملى بودن و شرايط با يكديگر تفاوت دارند، امّا به دليل وابستگى عملى با يكديگر، رابطه تنگاتنگى نيز بين آن دو وجود دارد، به گونه‌اى كه تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت بوده و از آن تأثير نيز مى‌پذيرد و هر كدام مكمل ديگرى است.
تربيت به خاطر اهداف عالى و ارزشمندش كه شامل جنبه‌هاى جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و ... مى‌شود، بر تعليم كه تنها به رشد نيروى فكرى انسان مى‌پردازد، مقدم بوده و برترى دارد و خداى تعالى آن را در آيات متعددى، مورد توجه قرار داده و به اهميت تربيت و ارزش والاى آن اشاره كرده است.
پرسش‌ 1- تعليم و تربيت چه تفاوتهايى با يكديگر دارند؟ به اختصار توضيح دهيد.
2- تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت است يعنى چه؟ آيه‌اى از قرآن را دراين زمينه ذكركنيد.
3- منظور از تأثير تربيت بر تعليم چيست؟
4- چرا تعليم و تربيت مكمل يكديگر هستند؟ توضيح داده و نظر امام خمينى (قدس سره) را در اين باره بنويسيد.
5- چرا تربيت بر تعليم مقدم است؟
[ 29 ] درس سوّم: اهميت تعليم و تربيت [1]
يكى از مسائل ارزشمند و كارساز در زندگى بشر، علم و آگاهى است. هر فرد انسانى از ابتداى تولد و شروع زندگى در اين جهان پهناور در پى به دست آوردن دانش در زمينه‌هاى گوناگون است و هر اندازه قواى ادراكى او رشد يابد، انگيزه بيشترى براى كشف مجهولات خود يافته، به دايره آگاهيهايش وسعت بيشترى مى‌بخشد. «دانايى و آگاهى» براى انسان مطلوب و لذت‌بخش است. علم، گذشته از اينكه وسيله‌اى است براى بهترزيستن و براى خوب از عهده مسؤوليت برآمدن، فى حدّ نفسه نيز مطلوب بشر است. «1» ز دانش زنده مانى جاودانى ز نادانى نيابى زندگانى‌ بود پيدا بر اهل علم اسرار ولى پوشيده گشت از چشم اغيار نه بهر خورد و خوابى همچو حيوان براى حكمت و علمى چو انسان «2» ارزش علم از ديدگاه اسلام‌ اسلام به عنوان يك آيين همه جانبه و كامل، با توجه به ابعاد جسمى و روحى انسان و نيازهاى واقعى او، براى علم و آگاهى ارزش ويژه‌اى در نظر گرفته است و همان گونه كه نقش بنيادى ايمان در جهت رشد و تعالى انسانها را مطرح كرده، بر نقش اساسى علم در رابطه با پويايى فردى و اجتماعى تأكيد كرده است.
قرآن كريم در آيات متعددى به ارزش علم و مقام بلند دانشمندان اشاره كرده، جهل و [ 30 ] نادانى را بشدّت مورد نكوهش قرار داده است. در آيه‌اى خطاب به پيامبراكرم صلى‌اللّه عليه و آله مى‌فرمايد:
«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنى‌ عِلْماً» «1» بگو پروردگارا بر دانش من بيفزاى.
در جاى ديگر نيز علم را به عنوان ارزش، وجه تمايز دانايان و نادانان معرفى كرده و خطاب به آن حضرت مى‌فرمايد:
«قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لايَعْلَمُونَ» «2» بگو، آيا آنهايى كه مى‌دانند با آنهايى كه نمى‌دانند برابرند.
سخنان گهربار پيشوايان اسلام درباره علم و نكوهش جهل، نشانگر ارزش ويژه‌اى است كه آن بزرگواران براى آگاهى و رشد فكرى انسان قائل بوده‌اند. رسول خدا (ص) با ارزشترين مردم را كسانى معرفى مى‌كند كه داراى علم بيشترى باشند:
«اكْثَرُ النَّاسَ قيمَةً اكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ اقَلُّ النَّاسِ قيمَةً اقَلُّهُمْ عِلْماً» «3» با ارزشترين مردم عالمترين آنها و كم ارزشترينشان كم علم‌ترين آنهاست.
امير مؤمنان صلوات الله عليه با اشاره به نجات‌بخش بودن علم مى‌فرمايد:
«الْعِلْمُ يُنْجيكَ، الْجَهْلُ يُرْديكَ» «4» دانش تو را نجات مى‌دهد و نادانى تو را پست مى‌سازد.
در جاى ديگر مى‌فرمايد:
«وَ لا كَنْزَ انْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ» «5» گنجى پر سودتر از علم نيست.
[ 31 ] البته بايد توجه داشت، دانشى مورد نظر اسلام است كه جهتدار بوده، با ايمان و تربيت الهى همراه باشد. به عبارت ديگر، از ديدگاه اسلام علمى كه مقدمه ايمان واقعى، عمل صالح و پيشرفت در تمامى زمينه‌هاى فكرى، فرهنگى، اجتماعى و ... باشد، بسيار گرانقدر و ارزشمند است، چه اينكه بدون چنين علمى ظلمت جهل سراسر زندگى انسانها را فراگرفته، موجب عقب ماندگيها و فرو رفتن در كژيها خواهد بود.
ارزش علم از ديدگاه دانشمندان‌ دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر درباره علم، سخنان زيبا و عميقى را بيان داشته‌اند كه نشانگر اهميت و ارزش بيش‌ازحد دانش و اثر و فايده آن در زندگى انسان است.
امام خمينى (قدس سره) بزرگ انديشمند قرن حاضر و مقتدا و مدرس هزاران انسان تشنه علم، مى‌فرمايد:
«با علم است كه انسان مى‌تواند تأمين سعادت دنيا و آخرت را بكند». «1» در بيانى ديگر با تأكيد بر سازندگى علم مى‌فرمايد:
«قلم و علم و بيان است كه مى‌تواند بشر را بسازد». «2» شهيد مطهرى (ره)، متفكر فرزانه، اسلام شناس و بيدارگر انديشه‌هاى خفته در عصر كنونى، درباره اهميت علم مى‌نويسد:
«علم و ايمان، دو ركن اساسى انسانيت انسان است». «3» علّامه‌طباطبايى (ره)، فيلسوف و مفسر كبير قرآن، به ارزشمندى علم اشاره كرده مى‌گويد:
«يكى از صفات پسنديده روحى، داشتن علم است و فضيلت و برترى دانا بر نادان از آفتاب روشنتر است. آنچه انسان را از ساير حيوانات امتياز مى‌دهد، همانا نيروى عقل و زيور علم است». «4» افلاطون، با اشاره به اهميت دانش و نتايج زيانبار جهل مى‌گويد: «به دنيا نيامدن بهتر [ 32 ] از تعليم نيافتن و نادان ماندن است، زيرا جهالت ريشه همه بدبختيهاست». «1» كنفوسيوس، زندگى راحت را در پرتو علم دانسته، مى‌گويد: «كشورى كه افراد آن از علم و دانش بهره‌مند باشند، ديگر طعم گرسنگى را نچشيده، زندگى راحت و آسوده‌اى خواهند داشت». «2» اسپينوزا، با تأكيد بر اينكه علم جويى پايه فضيلت است، مى‌گويد:
«كوشش براى كسب دانش، نخستين و يگانه پايه فضيلت است». «3» آناتول فرانس، دانش را كليد حلّ مشكلات بشر معرفى كرده، مى‌گويد:
«علم و دانش كليدى است كه تمام دربها با آن باز مى‌شود». «4» اهميت تعليم و تعلّم در اسلام‌ در اسلام توجه ويژه‌اى به مسأله تعليم و تعلّم شده و در آيات و روايات متعددى مورد تأكيد قرار گرفته است. به عنوان نمونه؛ خداوند در نخستين آياتى كه بر رسول اكرم صلى الله عليه و آله نازل كرده است، از تعليم و مقام معلم بودن خود براى انسان سخن به ميان آورده، مى‌فرمايد:
«عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ» «5» [خداوند] به آدمى آنچه را كه نمى‌دانست بياموخت.
در فرهنگ اسلام از يك سو، فراگيرى علم براى مسلمانان- اعم از زن و مرد- واجب شمرده شده است و از سوى ديگر، براى آن حد و مرزى معين نشده است. بدين معنا كه دانش‌اندوزى تا دورترين نقاط جهان و واپسين روزهاى عمر آدمى، امرى لازم شناخته شده است. چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَى اللَّحْدِ» «6» [ 33 ] از گهواره تا گور دانش بجوييد.
در جاى ديگر نيز مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّينِ» «1» علم را فراگيريد، اگر چه در چين [مكانى بسيار دور] باشد.
تلاش و تكاپوى وسيعى كه اسلام در ميدان تعليم و تعلّم دارد، در هيچ جاى ديگر به چشم‌نمى‌خورد؛ چرا كه دين الهى هم، جاهلان را به آموختن واداشته و هم آموزش را بر عالمان، واجب كرده است و به هر دو قشر (دانشمند و دانشجو) سفارش كرده كه هرگز به اندوخته‌هاى خويش بسنده نكنند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«عَلَى الْعالِمِ انْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ، وَ يُعَلِّمَ النَّاسَ ما قَدْ عَلِمَ، وَ عَلَى الْمُتَعَلِّمِ انْ يَدْ أَبَ نَفْسَهُ فى‌ طَلَبِ الْعِلْمِ، وَ لا يَمَلَّ مِنْ تَعَلُّمِهِ، وَ لا يَسْتَكْثِرَ ما عَلِمَ» «2» بر دانشمندا است كه آنچه را نمى‌داند، فراگيرد و آنچه را آموخته، به مردم بياموزد و بر دانشجوست كه خودش را براى طلب علم به زحمت اندازد و از فراگيرى آن خسته نشود و آنچه را فراگرفته زياد نپندارد.
امام خمينى (قدس سره) مى‌فرمايد:
«تعليم و تعلّم عبادتى است كه خداى تبارك و تعالى ما را به آن دعوت فرموده است». «3» شهيد مطهرى (ره) با اشاره به احاديث مزبور مى‌نويسد:
«علم فريضه‌اى است كه نه از لحاظ متعلم و نه از لحاظ معلم و نه از لحاظ زمان و نه از لحاظ مكان، محدوديت ندارد و اين عاليترين و بالاترين توصيه‌اى است كه مى‌توانسته بشود و شده است». «4» بنابراين، از ديدگاه اسلام، تعليم و تعلّم، داراى جايگاهى بس بلند و ارزشمند بوده، مقدمه و پايه ترقى و تكامل بشر در تمامى ابعاد مادى و معنوى است.
[ 34 ] خلاصه‌ علم‌جويى يكى از مهمترين ابعاد روحى بشر است كه نقش عظيمى را در رشد و پيشرفت آدمى در زمينه‌هاى گوناگون ايفا كرده است.
اسلام به عنوان آخرين و كاملترين دين الهى، براى دانش، فراگيرى و آموزش آن به ديگران، اهميت ويژه‌اى درنظر گرفته، در آيات و روايات متعددى آن را مورد تأكيد قرار داده است.
خداى متعال در قرآن كريم، خود را به عنوان اولين معلّم انسان معرفى كرده و ضمن ارزش نهادن بر علم و دانش‌اندوزى به مقام بلند دانشمندان اشاره كرده و جهل و نادانى را بشدت مورد نكوهش قرار داده است.
پيشوايان معصوم اسلام در سخنان گهربار خود، اهميت دانش و تعليم و تعلم را يادآور شده و به فراگيرى آن سفارش كرده‌اند.
دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر نيز به نوبه خود، نقش بنيادى علم در زندگى انسان را گوشزد نموده و آثار و فوايد آن را بازگو كرده‌اند.
پرسش‌ 1- آيه‌اى از قرآن كريم درباره اهميت علم ذكر كنيد.
2- پيامبر صلى الله عليه و آله درباره عمل بدون علم چه مى‌فرمايد؟
3- نظر دو تن از دانشمندان در مورد علم را بنويسيد.
4- حديثى از رسول خدا (ص) درباره فراگيرى دانش ذكر كنيد.
5- على عليه السلام وظيفه دانشمند و دانشجو را چه مى‌داند؟ توضيح دهيد.
[ 35 ] درس چهارم: اهميت تعليم و تربيت
[2]
اهميت تربيت‌ تربيت و پرورش صحيح قواى جسمى و روحى از جمله امور بسيار ضرورى در زندگى تمامى انسانهاست، چه اينكه تنها از اين راه است كه قابليّتها و استعدادهاى ذاتى انسان شكوفا شده، به رشد و كمال واقعى دست خواهد يافت. از اين رو كوچكترين بى‌توجهى نسبت به امر تربيت، زيانهاى جبران ناپذيرى را براى فرد و جامعه در پى خواهد داشت.
تعليم و تربيت در اسلام (ج‌1) 80 ب - توجه به بعد عقلانى و علمى ص : 80 دانه در آن جهان است.
قرآن كريم در آيات فراوانى، اهميت تربيت و تقدم آن بر تعليم را گوشزد كرده است.
در آيه‌اى با منّت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد:
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اذْبَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ انْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...» «1» خدا بر مؤمنان منّت گذاشت، كه رسولى از خودشان در ميان آنان برانگيخت، كه بر آنها آيات خدا را تلاوت كند، و تربيتشان كند، و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد.
امام خمينى (قدس سره) درباره اين آيه مى‌فرمايد:
«خداى تبارك و تعالى در يك سطح آموزش و پرورش را ذكر مى‌فرمايد، و در هيچ چيز از امور دنيايى خدا نفرموده است كه من منّت بر مردم گذاشتم، لكن ... در مورد تعليم و تربيت ... با تعبير منت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد: منت گذاشته و پيغمبر را براى آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذكر مى‌فرمايد». «2» در جاى ديگر، در توضيح آيه مزبور، چنين ادامه مى‌دهد:
«تزكيه را مقدم ذكر فرموده است معلوم مى‌شود، تزكيه نفس از علم و حكمت بالاتر است، همينطور هم هست، اگر افراد يك ملّت تزكيه و تربيت شده باشند، آن ملت پيشرو است». «3» بنابراين، اگر چه از جهت زمانى، تعليم بر تربيت مقدم است و تا وقتى كه مربى آگاهيهاى لازم را به متربى ندهد، تربيت او امكان پذير نخواهد بود، اما از جهت رتبه و اهميت، بعد از تربيت قرار دارد و به عنوان وسيله و ابزارى در خدمت تربيت مى‌باشد.
[ 27 ] خلاصه‌ تعليم و تربيت با توجه به آيات قرآنى و سخنان انديشمندان اسلامى، از جهت دامنه و قلمرو، اهداف، نظرى و عملى بودن و شرايط با يكديگر تفاوت دارند، امّا به دليل وابستگى عملى با يكديگر، رابطه تنگاتنگى نيز بين آن دو وجود دارد، به گونه‌اى كه تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت بوده و از آن تأثير نيز مى‌پذيرد و هر كدام مكمل ديگرى است.
تربيت به خاطر اهداف عالى و ارزشمندش كه شامل جنبه‌هاى جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و ... مى‌شود، بر تعليم كه تنها به رشد نيروى فكرى انسان مى‌پردازد، مقدم بوده و برترى دارد و خداى تعالى آن را در آيات متعددى، مورد توجه قرار داده و به اهميت تربيت و ارزش والاى آن اشاره كرده است.
پرسش‌ 1- تعليم و تربيت چه تفاوتهايى با يكديگر دارند؟ به اختصار توضيح دهيد.
2- تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت است يعنى چه؟ آيه‌اى از قرآن را دراين زمينه ذكركنيد.
3- منظور از تأثير تربيت بر تعليم چيست؟
4- چرا تعليم و تربيت مكمل يكديگر هستند؟ توضيح داده و نظر امام خمينى (قدس سره) را در اين باره بنويسيد.
5- چرا تربيت بر تعليم مقدم است؟
[ 29 ] درس سوّم: اهميت تعليم و تربيت [1]
يكى از مسائل ارزشمند و كارساز در زندگى بشر، علم و آگاهى است. هر فرد انسانى از ابتداى تولد و شروع زندگى در اين جهان پهناور در پى به دست آوردن دانش در زمينه‌هاى گوناگون است و هر اندازه قواى ادراكى او رشد يابد، انگيزه بيشترى براى كشف مجهولات خود يافته، به دايره آگاهيهايش وسعت بيشترى مى‌بخشد. «دانايى و آگاهى» براى انسان مطلوب و لذت‌بخش است. علم، گذشته از اينكه وسيله‌اى است براى بهترزيستن و براى خوب از عهده مسؤوليت برآمدن، فى حدّ نفسه نيز مطلوب بشر است. «1» ز دانش زنده مانى جاودانى ز نادانى نيابى زندگانى‌ بود پيدا بر اهل علم اسرار ولى پوشيده گشت از چشم اغيار نه بهر خورد و خوابى همچو حيوان براى حكمت و علمى چو انسان «2» ارزش علم از ديدگاه اسلام‌ اسلام به عنوان يك آيين همه جانبه و كامل، با توجه به ابعاد جسمى و روحى انسان و نيازهاى واقعى او، براى علم و آگاهى ارزش ويژه‌اى در نظر گرفته است و همان گونه كه نقش بنيادى ايمان در جهت رشد و تعالى انسانها را مطرح كرده، بر نقش اساسى علم در رابطه با پويايى فردى و اجتماعى تأكيد كرده است.
قرآن كريم در آيات متعددى به ارزش علم و مقام بلند دانشمندان اشاره كرده، جهل و [ 30 ] نادانى را بشدّت مورد نكوهش قرار داده است. در آيه‌اى خطاب به پيامبراكرم صلى‌اللّه عليه و آله مى‌فرمايد:
«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنى‌ عِلْماً» «1» بگو پروردگارا بر دانش من بيفزاى.
در جاى ديگر نيز علم را به عنوان ارزش، وجه تمايز دانايان و نادانان معرفى كرده و خطاب به آن حضرت مى‌فرمايد:
«قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لايَعْلَمُونَ» «2» بگو، آيا آنهايى كه مى‌دانند با آنهايى كه نمى‌دانند برابرند.
سخنان گهربار پيشوايان اسلام درباره علم و نكوهش جهل، نشانگر ارزش ويژه‌اى است كه آن بزرگواران براى آگاهى و رشد فكرى انسان قائل بوده‌اند. رسول خدا (ص) با ارزشترين مردم را كسانى معرفى مى‌كند كه داراى علم بيشترى باشند:
«اكْثَرُ النَّاسَ قيمَةً اكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ اقَلُّ النَّاسِ قيمَةً اقَلُّهُمْ عِلْماً» «3» با ارزشترين مردم عالمترين آنها و كم ارزشترينشان كم علم‌ترين آنهاست.
امير مؤمنان صلوات الله عليه با اشاره به نجات‌بخش بودن علم مى‌فرمايد:
«الْعِلْمُ يُنْجيكَ، الْجَهْلُ يُرْديكَ» «4» دانش تو را نجات مى‌دهد و نادانى تو را پست مى‌سازد.
در جاى ديگر مى‌فرمايد:
«وَ لا كَنْزَ انْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ» «5» گنجى پر سودتر از علم نيست.
[ 31 ] البته بايد توجه داشت، دانشى مورد نظر اسلام است كه جهتدار بوده، با ايمان و تربيت الهى همراه باشد. به عبارت ديگر، از ديدگاه اسلام علمى كه مقدمه ايمان واقعى، عمل صالح و پيشرفت در تمامى زمينه‌هاى فكرى، فرهنگى، اجتماعى و ... باشد، بسيار گرانقدر و ارزشمند است، چه اينكه بدون چنين علمى ظلمت جهل سراسر زندگى انسانها را فراگرفته، موجب عقب ماندگيها و فرو رفتن در كژيها خواهد بود.
ارزش علم از ديدگاه دانشمندان‌ دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر درباره علم، سخنان زيبا و عميقى را بيان داشته‌اند كه نشانگر اهميت و ارزش بيش‌ازحد دانش و اثر و فايده آن در زندگى انسان است.
امام خمينى (قدس سره) بزرگ انديشمند قرن حاضر و مقتدا و مدرس هزاران انسان تشنه علم، مى‌فرمايد:
«با علم است كه انسان مى‌تواند تأمين سعادت دنيا و آخرت را بكند». «1» در بيانى ديگر با تأكيد بر سازندگى علم مى‌فرمايد:
«قلم و علم و بيان است كه مى‌تواند بشر را بسازد». «2» شهيد مطهرى (ره)، متفكر فرزانه، اسلام شناس و بيدارگر انديشه‌هاى خفته در عصر كنونى، درباره اهميت علم مى‌نويسد:
«علم و ايمان، دو ركن اساسى انسانيت انسان است». «3» علّامه‌طباطبايى (ره)، فيلسوف و مفسر كبير قرآن، به ارزشمندى علم اشاره كرده مى‌گويد:
«يكى از صفات پسنديده روحى، داشتن علم است و فضيلت و برترى دانا بر نادان از آفتاب روشنتر است. آنچه انسان را از ساير حيوانات امتياز مى‌دهد، همانا نيروى عقل و زيور علم است». «4» افلاطون، با اشاره به اهميت دانش و نتايج زيانبار جهل مى‌گويد: «به دنيا نيامدن بهتر [ 32 ] از تعليم نيافتن و نادان ماندن است، زيرا جهالت ريشه همه بدبختيهاست». «1» كنفوسيوس، زندگى راحت را در پرتو علم دانسته، مى‌گويد: «كشورى كه افراد آن از علم و دانش بهره‌مند باشند، ديگر طعم گرسنگى را نچشيده، زندگى راحت و آسوده‌اى خواهند داشت». «2» اسپينوزا، با تأكيد بر اينكه علم جويى پايه فضيلت است، مى‌گويد:
«كوشش براى كسب دانش، نخستين و يگانه پايه فضيلت است». «3» آناتول فرانس، دانش را كليد حلّ مشكلات بشر معرفى كرده، مى‌گويد:
«علم و دانش كليدى است كه تمام دربها با آن باز مى‌شود». «4» اهميت تعليم و تعلّم در اسلام‌ در اسلام توجه ويژه‌اى به مسأله تعليم و تعلّم شده و در آيات و روايات متعددى مورد تأكيد قرار گرفته است. به عنوان نمونه؛ خداوند در نخستين آياتى كه بر رسول اكرم صلى الله عليه و آله نازل كرده است، از تعليم و مقام معلم بودن خود براى انسان سخن به ميان آورده، مى‌فرمايد:
«عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ» «5» [خداوند] به آدمى آنچه را كه نمى‌دانست بياموخت.
در فرهنگ اسلام از يك سو، فراگيرى علم براى مسلمانان- اعم از زن و مرد- واجب شمرده شده است و از سوى ديگر، براى آن حد و مرزى معين نشده است. بدين معنا كه دانش‌اندوزى تا دورترين نقاط جهان و واپسين روزهاى عمر آدمى، امرى لازم شناخته شده است. چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَى اللَّحْدِ» «6» [ 33 ] از گهواره تا گور دانش بجوييد.
در جاى ديگر نيز مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّينِ» «1» علم را فراگيريد، اگر چه در چين [مكانى بسيار دور] باشد.
تلاش و تكاپوى وسيعى كه اسلام در ميدان تعليم و تعلّم دارد، در هيچ جاى ديگر به چشم‌نمى‌خورد؛ چرا كه دين الهى هم، جاهلان را به آموختن واداشته و هم آموزش را بر عالمان، واجب كرده است و به هر دو قشر (دانشمند و دانشجو) سفارش كرده كه هرگز به اندوخته‌هاى خويش بسنده نكنند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«عَلَى الْعالِمِ انْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ، وَ يُعَلِّمَ النَّاسَ ما قَدْ عَلِمَ، وَ عَلَى الْمُتَعَلِّمِ انْ يَدْ أَبَ نَفْسَهُ فى‌ طَلَبِ الْعِلْمِ، وَ لا يَمَلَّ مِنْ تَعَلُّمِهِ، وَ لا يَسْتَكْثِرَ ما عَلِمَ» «2» بر دانشمندا است كه آنچه را نمى‌داند، فراگيرد و آنچه را آموخته، به مردم بياموزد و بر دانشجوست كه خودش را براى طلب علم به زحمت اندازد و از فراگيرى آن خسته نشود و آنچه را فراگرفته زياد نپندارد.
امام خمينى (قدس سره) مى‌فرمايد:
«تعليم و تعلّم عبادتى است كه خداى تبارك و تعالى ما را به آن دعوت فرموده است». «3» شهيد مطهرى (ره) با اشاره به احاديث مزبور مى‌نويسد:
«علم فريضه‌اى است كه نه از لحاظ متعلم و نه از لحاظ معلم و نه از لحاظ زمان و نه از لحاظ مكان، محدوديت ندارد و اين عاليترين و بالاترين توصيه‌اى است كه مى‌توانسته بشود و شده است». «4» بنابراين، از ديدگاه اسلام، تعليم و تعلّم، داراى جايگاهى بس بلند و ارزشمند بوده، مقدمه و پايه ترقى و تكامل بشر در تمامى ابعاد مادى و معنوى است.
[ 34 ] خلاصه‌ علم‌جويى يكى از مهمترين ابعاد روحى بشر است كه نقش عظيمى را در رشد و پيشرفت آدمى در زمينه‌هاى گوناگون ايفا كرده است.
اسلام به عنوان آخرين و كاملترين دين الهى، براى دانش، فراگيرى و آموزش آن به ديگران، اهميت ويژه‌اى درنظر گرفته، در آيات و روايات متعددى آن را مورد تأكيد قرار داده است.
خداى متعال در قرآن كريم، خود را به عنوان اولين معلّم انسان معرفى كرده و ضمن ارزش نهادن بر علم و دانش‌اندوزى به مقام بلند دانشمندان اشاره كرده و جهل و نادانى را بشدت مورد نكوهش قرار داده است.
پيشوايان معصوم اسلام در سخنان گهربار خود، اهميت دانش و تعليم و تعلم را يادآور شده و به فراگيرى آن سفارش كرده‌اند.
دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر نيز به نوبه خود، نقش بنيادى علم در زندگى انسان را گوشزد نموده و آثار و فوايد آن را بازگو كرده‌اند.
پرسش‌ 1- آيه‌اى از قرآن كريم درباره اهميت علم ذكر كنيد.
2- پيامبر صلى الله عليه و آله درباره عمل بدون علم چه مى‌فرمايد؟
3- نظر دو تن از دانشمندان در مورد علم را بنويسيد.
4- حديثى از رسول خدا (ص) درباره فراگيرى دانش ذكر كنيد.
5- على عليه السلام وظيفه دانشمند و دانشجو را چه مى‌داند؟ توضيح دهيد.
[ 35 ] درس چهارم: اهميت تعليم و تربيت
[2]
اهميت تربيت‌ تربيت و پرورش صحيح قواى جسمى و روحى از جمله امور بسيار ضرورى در زندگى تمامى انسانهاست، چه اينكه تنها از اين راه است كه قابليّتها و استعدادهاى ذاتى انسان شكوفا شده، به رشد و كمال واقعى دست خواهد يافت. از اين رو كوچكترين بى‌توجهى نسبت به امر تربيت، زيانهاى جبران ناپذيرى را براى فرد و جامعه در پى خواهد داشت.
تعليم و تربيت در اسلام (ج‌1) 87 ترجيح حيات اخروى ص : 87 دانه در آن جهان است.
قرآن كريم در آيات فراوانى، اهميت تربيت و تقدم آن بر تعليم را گوشزد كرده است.
در آيه‌اى با منّت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد:
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اذْبَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ انْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...» «1» خدا بر مؤمنان منّت گذاشت، كه رسولى از خودشان در ميان آنان برانگيخت، كه بر آنها آيات خدا را تلاوت كند، و تربيتشان كند، و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد.
امام خمينى (قدس سره) درباره اين آيه مى‌فرمايد:
«خداى تبارك و تعالى در يك سطح آموزش و پرورش را ذكر مى‌فرمايد، و در هيچ چيز از امور دنيايى خدا نفرموده است كه من منّت بر مردم گذاشتم، لكن ... در مورد تعليم و تربيت ... با تعبير منت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد: منت گذاشته و پيغمبر را براى آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذكر مى‌فرمايد». «2» در جاى ديگر، در توضيح آيه مزبور، چنين ادامه مى‌دهد:
«تزكيه را مقدم ذكر فرموده است معلوم مى‌شود، تزكيه نفس از علم و حكمت بالاتر است، همينطور هم هست، اگر افراد يك ملّت تزكيه و تربيت شده باشند، آن ملت پيشرو است». «3» بنابراين، اگر چه از جهت زمانى، تعليم بر تربيت مقدم است و تا وقتى كه مربى آگاهيهاى لازم را به متربى ندهد، تربيت او امكان پذير نخواهد بود، اما از جهت رتبه و اهميت، بعد از تربيت قرار دارد و به عنوان وسيله و ابزارى در خدمت تربيت مى‌باشد.
[ 27 ] خلاصه‌ تعليم و تربيت با توجه به آيات قرآنى و سخنان انديشمندان اسلامى، از جهت دامنه و قلمرو، اهداف، نظرى و عملى بودن و شرايط با يكديگر تفاوت دارند، امّا به دليل وابستگى عملى با يكديگر، رابطه تنگاتنگى نيز بين آن دو وجود دارد، به گونه‌اى كه تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت بوده و از آن تأثير نيز مى‌پذيرد و هر كدام مكمل ديگرى است.
تربيت به خاطر اهداف عالى و ارزشمندش كه شامل جنبه‌هاى جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و ... مى‌شود، بر تعليم كه تنها به رشد نيروى فكرى انسان مى‌پردازد، مقدم بوده و برترى دارد و خداى تعالى آن را در آيات متعددى، مورد توجه قرار داده و به اهميت تربيت و ارزش والاى آن اشاره كرده است.
پرسش‌ 1- تعليم و تربيت چه تفاوتهايى با يكديگر دارند؟ به اختصار توضيح دهيد.
2- تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت است يعنى چه؟ آيه‌اى از قرآن را دراين زمينه ذكركنيد.
3- منظور از تأثير تربيت بر تعليم چيست؟
4- چرا تعليم و تربيت مكمل يكديگر هستند؟ توضيح داده و نظر امام خمينى (قدس سره) را در اين باره بنويسيد.
5- چرا تربيت بر تعليم مقدم است؟
[ 29 ] درس سوّم: اهميت تعليم و تربيت [1]
يكى از مسائل ارزشمند و كارساز در زندگى بشر، علم و آگاهى است. هر فرد انسانى از ابتداى تولد و شروع زندگى در اين جهان پهناور در پى به دست آوردن دانش در زمينه‌هاى گوناگون است و هر اندازه قواى ادراكى او رشد يابد، انگيزه بيشترى براى كشف مجهولات خود يافته، به دايره آگاهيهايش وسعت بيشترى مى‌بخشد. «دانايى و آگاهى» براى انسان مطلوب و لذت‌بخش است. علم، گذشته از اينكه وسيله‌اى است براى بهترزيستن و براى خوب از عهده مسؤوليت برآمدن، فى حدّ نفسه نيز مطلوب بشر است. «1» ز دانش زنده مانى جاودانى ز نادانى نيابى زندگانى‌ بود پيدا بر اهل علم اسرار ولى پوشيده گشت از چشم اغيار نه بهر خورد و خوابى همچو حيوان براى حكمت و علمى چو انسان «2» ارزش علم از ديدگاه اسلام‌ اسلام به عنوان يك آيين همه جانبه و كامل، با توجه به ابعاد جسمى و روحى انسان و نيازهاى واقعى او، براى علم و آگاهى ارزش ويژه‌اى در نظر گرفته است و همان گونه كه نقش بنيادى ايمان در جهت رشد و تعالى انسانها را مطرح كرده، بر نقش اساسى علم در رابطه با پويايى فردى و اجتماعى تأكيد كرده است.
قرآن كريم در آيات متعددى به ارزش علم و مقام بلند دانشمندان اشاره كرده، جهل و [ 30 ] نادانى را بشدّت مورد نكوهش قرار داده است. در آيه‌اى خطاب به پيامبراكرم صلى‌اللّه عليه و آله مى‌فرمايد:
«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنى‌ عِلْماً» «1» بگو پروردگارا بر دانش من بيفزاى.
در جاى ديگر نيز علم را به عنوان ارزش، وجه تمايز دانايان و نادانان معرفى كرده و خطاب به آن حضرت مى‌فرمايد:
«قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لايَعْلَمُونَ» «2» بگو، آيا آنهايى كه مى‌دانند با آنهايى كه نمى‌دانند برابرند.
سخنان گهربار پيشوايان اسلام درباره علم و نكوهش جهل، نشانگر ارزش ويژه‌اى است كه آن بزرگواران براى آگاهى و رشد فكرى انسان قائل بوده‌اند. رسول خدا (ص) با ارزشترين مردم را كسانى معرفى مى‌كند كه داراى علم بيشترى باشند:
«اكْثَرُ النَّاسَ قيمَةً اكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ اقَلُّ النَّاسِ قيمَةً اقَلُّهُمْ عِلْماً» «3» با ارزشترين مردم عالمترين آنها و كم ارزشترينشان كم علم‌ترين آنهاست.
امير مؤمنان صلوات الله عليه با اشاره به نجات‌بخش بودن علم مى‌فرمايد:
«الْعِلْمُ يُنْجيكَ، الْجَهْلُ يُرْديكَ» «4» دانش تو را نجات مى‌دهد و نادانى تو را پست مى‌سازد.
در جاى ديگر مى‌فرمايد:
«وَ لا كَنْزَ انْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ» «5» گنجى پر سودتر از علم نيست.
[ 31 ] البته بايد توجه داشت، دانشى مورد نظر اسلام است كه جهتدار بوده، با ايمان و تربيت الهى همراه باشد. به عبارت ديگر، از ديدگاه اسلام علمى كه مقدمه ايمان واقعى، عمل صالح و پيشرفت در تمامى زمينه‌هاى فكرى، فرهنگى، اجتماعى و ... باشد، بسيار گرانقدر و ارزشمند است، چه اينكه بدون چنين علمى ظلمت جهل سراسر زندگى انسانها را فراگرفته، موجب عقب ماندگيها و فرو رفتن در كژيها خواهد بود.
ارزش علم از ديدگاه دانشمندان‌ دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر درباره علم، سخنان زيبا و عميقى را بيان داشته‌اند كه نشانگر اهميت و ارزش بيش‌ازحد دانش و اثر و فايده آن در زندگى انسان است.
امام خمينى (قدس سره) بزرگ انديشمند قرن حاضر و مقتدا و مدرس هزاران انسان تشنه علم، مى‌فرمايد:
«با علم است كه انسان مى‌تواند تأمين سعادت دنيا و آخرت را بكند». «1» در بيانى ديگر با تأكيد بر سازندگى علم مى‌فرمايد:
«قلم و علم و بيان است كه مى‌تواند بشر را بسازد». «2» شهيد مطهرى (ره)، متفكر فرزانه، اسلام شناس و بيدارگر انديشه‌هاى خفته در عصر كنونى، درباره اهميت علم مى‌نويسد:
«علم و ايمان، دو ركن اساسى انسانيت انسان است». «3» علّامه‌طباطبايى (ره)، فيلسوف و مفسر كبير قرآن، به ارزشمندى علم اشاره كرده مى‌گويد:
«يكى از صفات پسنديده روحى، داشتن علم است و فضيلت و برترى دانا بر نادان از آفتاب روشنتر است. آنچه انسان را از ساير حيوانات امتياز مى‌دهد، همانا نيروى عقل و زيور علم است». «4» افلاطون، با اشاره به اهميت دانش و نتايج زيانبار جهل مى‌گويد: «به دنيا نيامدن بهتر [ 32 ] از تعليم نيافتن و نادان ماندن است، زيرا جهالت ريشه همه بدبختيهاست». «1» كنفوسيوس، زندگى راحت را در پرتو علم دانسته، مى‌گويد: «كشورى كه افراد آن از علم و دانش بهره‌مند باشند، ديگر طعم گرسنگى را نچشيده، زندگى راحت و آسوده‌اى خواهند داشت». «2» اسپينوزا، با تأكيد بر اينكه علم جويى پايه فضيلت است، مى‌گويد:
«كوشش براى كسب دانش، نخستين و يگانه پايه فضيلت است». «3» آناتول فرانس، دانش را كليد حلّ مشكلات بشر معرفى كرده، مى‌گويد:
«علم و دانش كليدى است كه تمام دربها با آن باز مى‌شود». «4» اهميت تعليم و تعلّم در اسلام‌ در اسلام توجه ويژه‌اى به مسأله تعليم و تعلّم شده و در آيات و روايات متعددى مورد تأكيد قرار گرفته است. به عنوان نمونه؛ خداوند در نخستين آياتى كه بر رسول اكرم صلى الله عليه و آله نازل كرده است، از تعليم و مقام معلم بودن خود براى انسان سخن به ميان آورده، مى‌فرمايد:
«عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ» «5» [خداوند] به آدمى آنچه را كه نمى‌دانست بياموخت.
در فرهنگ اسلام از يك سو، فراگيرى علم براى مسلمانان- اعم از زن و مرد- واجب شمرده شده است و از سوى ديگر، براى آن حد و مرزى معين نشده است. بدين معنا كه دانش‌اندوزى تا دورترين نقاط جهان و واپسين روزهاى عمر آدمى، امرى لازم شناخته شده است. چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَى اللَّحْدِ» «6» [ 33 ] از گهواره تا گور دانش بجوييد.
در جاى ديگر نيز مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّينِ» «1» علم را فراگيريد، اگر چه در چين [مكانى بسيار دور] باشد.
تلاش و تكاپوى وسيعى كه اسلام در ميدان تعليم و تعلّم دارد، در هيچ جاى ديگر به چشم‌نمى‌خورد؛ چرا كه دين الهى هم، جاهلان را به آموختن واداشته و هم آموزش را بر عالمان، واجب كرده است و به هر دو قشر (دانشمند و دانشجو) سفارش كرده كه هرگز به اندوخته‌هاى خويش بسنده نكنند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«عَلَى الْعالِمِ انْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ، وَ يُعَلِّمَ النَّاسَ ما قَدْ عَلِمَ، وَ عَلَى الْمُتَعَلِّمِ انْ يَدْ أَبَ نَفْسَهُ فى‌ طَلَبِ الْعِلْمِ، وَ لا يَمَلَّ مِنْ تَعَلُّمِهِ، وَ لا يَسْتَكْثِرَ ما عَلِمَ» «2» بر دانشمندا است كه آنچه را نمى‌داند، فراگيرد و آنچه را آموخته، به مردم بياموزد و بر دانشجوست كه خودش را براى طلب علم به زحمت اندازد و از فراگيرى آن خسته نشود و آنچه را فراگرفته زياد نپندارد.
امام خمينى (قدس سره) مى‌فرمايد:
«تعليم و تعلّم عبادتى است كه خداى تبارك و تعالى ما را به آن دعوت فرموده است». «3» شهيد مطهرى (ره) با اشاره به احاديث مزبور مى‌نويسد:
«علم فريضه‌اى است كه نه از لحاظ متعلم و نه از لحاظ معلم و نه از لحاظ زمان و نه از لحاظ مكان، محدوديت ندارد و اين عاليترين و بالاترين توصيه‌اى است كه مى‌توانسته بشود و شده است». «4» بنابراين، از ديدگاه اسلام، تعليم و تعلّم، داراى جايگاهى بس بلند و ارزشمند بوده، مقدمه و پايه ترقى و تكامل بشر در تمامى ابعاد مادى و معنوى است.
[ 34 ] خلاصه‌ علم‌جويى يكى از مهمترين ابعاد روحى بشر است كه نقش عظيمى را در رشد و پيشرفت آدمى در زمينه‌هاى گوناگون ايفا كرده است.
اسلام به عنوان آخرين و كاملترين دين الهى، براى دانش، فراگيرى و آموزش آن به ديگران، اهميت ويژه‌اى درنظر گرفته، در آيات و روايات متعددى آن را مورد تأكيد قرار داده است.
خداى متعال در قرآن كريم، خود را به عنوان اولين معلّم انسان معرفى كرده و ضمن ارزش نهادن بر علم و دانش‌اندوزى به مقام بلند دانشمندان اشاره كرده و جهل و نادانى را بشدت مورد نكوهش قرار داده است.
پيشوايان معصوم اسلام در سخنان گهربار خود، اهميت دانش و تعليم و تعلم را يادآور شده و به فراگيرى آن سفارش كرده‌اند.
دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر نيز به نوبه خود، نقش بنيادى علم در زندگى انسان را گوشزد نموده و آثار و فوايد آن را بازگو كرده‌اند.
پرسش‌ 1- آيه‌اى از قرآن كريم درباره اهميت علم ذكر كنيد.
2- پيامبر صلى الله عليه و آله درباره عمل بدون علم چه مى‌فرمايد؟
3- نظر دو تن از دانشمندان در مورد علم را بنويسيد.
4- حديثى از رسول خدا (ص) درباره فراگيرى دانش ذكر كنيد.
5- على عليه السلام وظيفه دانشمند و دانشجو را چه مى‌داند؟ توضيح دهيد.
[ 35 ] درس چهارم: اهميت تعليم و تربيت
[2]
اهميت تربيت‌ تربيت و پرورش صحيح قواى جسمى و روحى از جمله امور بسيار ضرورى در زندگى تمامى انسانهاست، چه اينكه تنها از اين راه است كه قابليّتها و استعدادهاى ذاتى انسان شكوفا شده، به رشد و كمال واقعى دست خواهد يافت. از اين رو كوچكترين بى‌توجهى نسبت به امر تربيت، زيانهاى جبران ناپذيرى را براى فرد و جامعه در پى خواهد داشت.
تعليم و تربيت در اسلام (ج‌1) 97 د - امور ضرورى در تربيت عقل ص : 97 دانه در آن جهان است.
قرآن كريم در آيات فراوانى، اهميت تربيت و تقدم آن بر تعليم را گوشزد كرده است.
در آيه‌اى با منّت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد:
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اذْبَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ انْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...» «1» خدا بر مؤمنان منّت گذاشت، كه رسولى از خودشان در ميان آنان برانگيخت، كه بر آنها آيات خدا را تلاوت كند، و تربيتشان كند، و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد.
امام خمينى (قدس سره) درباره اين آيه مى‌فرمايد:
«خداى تبارك و تعالى در يك سطح آموزش و پرورش را ذكر مى‌فرمايد، و در هيچ چيز از امور دنيايى خدا نفرموده است كه من منّت بر مردم گذاشتم، لكن ... در مورد تعليم و تربيت ... با تعبير منت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد: منت گذاشته و پيغمبر را براى آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذكر مى‌فرمايد». «2» در جاى ديگر، در توضيح آيه مزبور، چنين ادامه مى‌دهد:
«تزكيه را مقدم ذكر فرموده است معلوم مى‌شود، تزكيه نفس از علم و حكمت بالاتر است، همينطور هم هست، اگر افراد يك ملّت تزكيه و تربيت شده باشند، آن ملت پيشرو است». «3» بنابراين، اگر چه از جهت زمانى، تعليم بر تربيت مقدم است و تا وقتى كه مربى آگاهيهاى لازم را به متربى ندهد، تربيت او امكان پذير نخواهد بود، اما از جهت رتبه و اهميت، بعد از تربيت قرار دارد و به عنوان وسيله و ابزارى در خدمت تربيت مى‌باشد.
[ 27 ] خلاصه‌ تعليم و تربيت با توجه به آيات قرآنى و سخنان انديشمندان اسلامى، از جهت دامنه و قلمرو، اهداف، نظرى و عملى بودن و شرايط با يكديگر تفاوت دارند، امّا به دليل وابستگى عملى با يكديگر، رابطه تنگاتنگى نيز بين آن دو وجود دارد، به گونه‌اى كه تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت بوده و از آن تأثير نيز مى‌پذيرد و هر كدام مكمل ديگرى است.
تربيت به خاطر اهداف عالى و ارزشمندش كه شامل جنبه‌هاى جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و ... مى‌شود، بر تعليم كه تنها به رشد نيروى فكرى انسان مى‌پردازد، مقدم بوده و برترى دارد و خداى تعالى آن را در آيات متعددى، مورد توجه قرار داده و به اهميت تربيت و ارزش والاى آن اشاره كرده است.
پرسش‌ 1- تعليم و تربيت چه تفاوتهايى با يكديگر دارند؟ به اختصار توضيح دهيد.
2- تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت است يعنى چه؟ آيه‌اى از قرآن را دراين زمينه ذكركنيد.
3- منظور از تأثير تربيت بر تعليم چيست؟
4- چرا تعليم و تربيت مكمل يكديگر هستند؟ توضيح داده و نظر امام خمينى (قدس سره) را در اين باره بنويسيد.
5- چرا تربيت بر تعليم مقدم است؟
[ 29 ] درس سوّم: اهميت تعليم و تربيت [1]
يكى از مسائل ارزشمند و كارساز در زندگى بشر، علم و آگاهى است. هر فرد انسانى از ابتداى تولد و شروع زندگى در اين جهان پهناور در پى به دست آوردن دانش در زمينه‌هاى گوناگون است و هر اندازه قواى ادراكى او رشد يابد، انگيزه بيشترى براى كشف مجهولات خود يافته، به دايره آگاهيهايش وسعت بيشترى مى‌بخشد. «دانايى و آگاهى» براى انسان مطلوب و لذت‌بخش است. علم، گذشته از اينكه وسيله‌اى است براى بهترزيستن و براى خوب از عهده مسؤوليت برآمدن، فى حدّ نفسه نيز مطلوب بشر است. «1» ز دانش زنده مانى جاودانى ز نادانى نيابى زندگانى‌ بود پيدا بر اهل علم اسرار ولى پوشيده گشت از چشم اغيار نه بهر خورد و خوابى همچو حيوان براى حكمت و علمى چو انسان «2» ارزش علم از ديدگاه اسلام‌ اسلام به عنوان يك آيين همه جانبه و كامل، با توجه به ابعاد جسمى و روحى انسان و نيازهاى واقعى او، براى علم و آگاهى ارزش ويژه‌اى در نظر گرفته است و همان گونه كه نقش بنيادى ايمان در جهت رشد و تعالى انسانها را مطرح كرده، بر نقش اساسى علم در رابطه با پويايى فردى و اجتماعى تأكيد كرده است.
قرآن كريم در آيات متعددى به ارزش علم و مقام بلند دانشمندان اشاره كرده، جهل و [ 30 ] نادانى را بشدّت مورد نكوهش قرار داده است. در آيه‌اى خطاب به پيامبراكرم صلى‌اللّه عليه و آله مى‌فرمايد:
«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنى‌ عِلْماً» «1» بگو پروردگارا بر دانش من بيفزاى.
در جاى ديگر نيز علم را به عنوان ارزش، وجه تمايز دانايان و نادانان معرفى كرده و خطاب به آن حضرت مى‌فرمايد:
«قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لايَعْلَمُونَ» «2» بگو، آيا آنهايى كه مى‌دانند با آنهايى كه نمى‌دانند برابرند.
سخنان گهربار پيشوايان اسلام درباره علم و نكوهش جهل، نشانگر ارزش ويژه‌اى است كه آن بزرگواران براى آگاهى و رشد فكرى انسان قائل بوده‌اند. رسول خدا (ص) با ارزشترين مردم را كسانى معرفى مى‌كند كه داراى علم بيشترى باشند:
«اكْثَرُ النَّاسَ قيمَةً اكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ اقَلُّ النَّاسِ قيمَةً اقَلُّهُمْ عِلْماً» «3» با ارزشترين مردم عالمترين آنها و كم ارزشترينشان كم علم‌ترين آنهاست.
امير مؤمنان صلوات الله عليه با اشاره به نجات‌بخش بودن علم مى‌فرمايد:
«الْعِلْمُ يُنْجيكَ، الْجَهْلُ يُرْديكَ» «4» دانش تو را نجات مى‌دهد و نادانى تو را پست مى‌سازد.
در جاى ديگر مى‌فرمايد:
«وَ لا كَنْزَ انْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ» «5» گنجى پر سودتر از علم نيست.
[ 31 ] البته بايد توجه داشت، دانشى مورد نظر اسلام است كه جهتدار بوده، با ايمان و تربيت الهى همراه باشد. به عبارت ديگر، از ديدگاه اسلام علمى كه مقدمه ايمان واقعى، عمل صالح و پيشرفت در تمامى زمينه‌هاى فكرى، فرهنگى، اجتماعى و ... باشد، بسيار گرانقدر و ارزشمند است، چه اينكه بدون چنين علمى ظلمت جهل سراسر زندگى انسانها را فراگرفته، موجب عقب ماندگيها و فرو رفتن در كژيها خواهد بود.
ارزش علم از ديدگاه دانشمندان‌ دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر درباره علم، سخنان زيبا و عميقى را بيان داشته‌اند كه نشانگر اهميت و ارزش بيش‌ازحد دانش و اثر و فايده آن در زندگى انسان است.
امام خمينى (قدس سره) بزرگ انديشمند قرن حاضر و مقتدا و مدرس هزاران انسان تشنه علم، مى‌فرمايد:
«با علم است كه انسان مى‌تواند تأمين سعادت دنيا و آخرت را بكند». «1» در بيانى ديگر با تأكيد بر سازندگى علم مى‌فرمايد:
«قلم و علم و بيان است كه مى‌تواند بشر را بسازد». «2» شهيد مطهرى (ره)، متفكر فرزانه، اسلام شناس و بيدارگر انديشه‌هاى خفته در عصر كنونى، درباره اهميت علم مى‌نويسد:
«علم و ايمان، دو ركن اساسى انسانيت انسان است». «3» علّامه‌طباطبايى (ره)، فيلسوف و مفسر كبير قرآن، به ارزشمندى علم اشاره كرده مى‌گويد:
«يكى از صفات پسنديده روحى، داشتن علم است و فضيلت و برترى دانا بر نادان از آفتاب روشنتر است. آنچه انسان را از ساير حيوانات امتياز مى‌دهد، همانا نيروى عقل و زيور علم است». «4» افلاطون، با اشاره به اهميت دانش و نتايج زيانبار جهل مى‌گويد: «به دنيا نيامدن بهتر [ 32 ] از تعليم نيافتن و نادان ماندن است، زيرا جهالت ريشه همه بدبختيهاست». «1» كنفوسيوس، زندگى راحت را در پرتو علم دانسته، مى‌گويد: «كشورى كه افراد آن از علم و دانش بهره‌مند باشند، ديگر طعم گرسنگى را نچشيده، زندگى راحت و آسوده‌اى خواهند داشت». «2» اسپينوزا، با تأكيد بر اينكه علم جويى پايه فضيلت است، مى‌گويد:
«كوشش براى كسب دانش، نخستين و يگانه پايه فضيلت است». «3» آناتول فرانس، دانش را كليد حلّ مشكلات بشر معرفى كرده، مى‌گويد:
«علم و دانش كليدى است كه تمام دربها با آن باز مى‌شود». «4» اهميت تعليم و تعلّم در اسلام‌ در اسلام توجه ويژه‌اى به مسأله تعليم و تعلّم شده و در آيات و روايات متعددى مورد تأكيد قرار گرفته است. به عنوان نمونه؛ خداوند در نخستين آياتى كه بر رسول اكرم صلى الله عليه و آله نازل كرده است، از تعليم و مقام معلم بودن خود براى انسان سخن به ميان آورده، مى‌فرمايد:
«عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ» «5» [خداوند] به آدمى آنچه را كه نمى‌دانست بياموخت.
در فرهنگ اسلام از يك سو، فراگيرى علم براى مسلمانان- اعم از زن و مرد- واجب شمرده شده است و از سوى ديگر، براى آن حد و مرزى معين نشده است. بدين معنا كه دانش‌اندوزى تا دورترين نقاط جهان و واپسين روزهاى عمر آدمى، امرى لازم شناخته شده است. چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَى اللَّحْدِ» «6» [ 33 ] از گهواره تا گور دانش بجوييد.
در جاى ديگر نيز مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّينِ» «1» علم را فراگيريد، اگر چه در چين [مكانى بسيار دور] باشد.
تلاش و تكاپوى وسيعى كه اسلام در ميدان تعليم و تعلّم دارد، در هيچ جاى ديگر به چشم‌نمى‌خورد؛ چرا كه دين الهى هم، جاهلان را به آموختن واداشته و هم آموزش را بر عالمان، واجب كرده است و به هر دو قشر (دانشمند و دانشجو) سفارش كرده كه هرگز به اندوخته‌هاى خويش بسنده نكنند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«عَلَى الْعالِمِ انْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ، وَ يُعَلِّمَ النَّاسَ ما قَدْ عَلِمَ، وَ عَلَى الْمُتَعَلِّمِ انْ يَدْ أَبَ نَفْسَهُ فى‌ طَلَبِ الْعِلْمِ، وَ لا يَمَلَّ مِنْ تَعَلُّمِهِ، وَ لا يَسْتَكْثِرَ ما عَلِمَ» «2» بر دانشمندا است كه آنچه را نمى‌داند، فراگيرد و آنچه را آموخته، به مردم بياموزد و بر دانشجوست كه خودش را براى طلب علم به زحمت اندازد و از فراگيرى آن خسته نشود و آنچه را فراگرفته زياد نپندارد.
امام خمينى (قدس سره) مى‌فرمايد:
«تعليم و تعلّم عبادتى است كه خداى تبارك و تعالى ما را به آن دعوت فرموده است». «3» شهيد مطهرى (ره) با اشاره به احاديث مزبور مى‌نويسد:
«علم فريضه‌اى است كه نه از لحاظ متعلم و نه از لحاظ معلم و نه از لحاظ زمان و نه از لحاظ مكان، محدوديت ندارد و اين عاليترين و بالاترين توصيه‌اى است كه مى‌توانسته بشود و شده است». «4» بنابراين، از ديدگاه اسلام، تعليم و تعلّم، داراى جايگاهى بس بلند و ارزشمند بوده، مقدمه و پايه ترقى و تكامل بشر در تمامى ابعاد مادى و معنوى است.
[ 34 ] خلاصه‌ علم‌جويى يكى از مهمترين ابعاد روحى بشر است كه نقش عظيمى را در رشد و پيشرفت آدمى در زمينه‌هاى گوناگون ايفا كرده است.
اسلام به عنوان آخرين و كاملترين دين الهى، براى دانش، فراگيرى و آموزش آن به ديگران، اهميت ويژه‌اى درنظر گرفته، در آيات و روايات متعددى آن را مورد تأكيد قرار داده است.
خداى متعال در قرآن كريم، خود را به عنوان اولين معلّم انسان معرفى كرده و ضمن ارزش نهادن بر علم و دانش‌اندوزى به مقام بلند دانشمندان اشاره كرده و جهل و نادانى را بشدت مورد نكوهش قرار داده است.
پيشوايان معصوم اسلام در سخنان گهربار خود، اهميت دانش و تعليم و تعلم را يادآور شده و به فراگيرى آن سفارش كرده‌اند.
دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر نيز به نوبه خود، نقش بنيادى علم در زندگى انسان را گوشزد نموده و آثار و فوايد آن را بازگو كرده‌اند.
پرسش‌ 1- آيه‌اى از قرآن كريم درباره اهميت علم ذكر كنيد.
2- پيامبر صلى الله عليه و آله درباره عمل بدون علم چه مى‌فرمايد؟
3- نظر دو تن از دانشمندان در مورد علم را بنويسيد.
4- حديثى از رسول خدا (ص) درباره فراگيرى دانش ذكر كنيد.
5- على عليه السلام وظيفه دانشمند و دانشجو را چه مى‌داند؟ توضيح دهيد.
[ 35 ] درس چهارم: اهميت تعليم و تربيت
[2]
اهميت تربيت‌ تربيت و پرورش صحيح قواى جسمى و روحى از جمله امور بسيار ضرورى در زندگى تمامى انسانهاست، چه اينكه تنها از اين راه است كه قابليّتها و استعدادهاى ذاتى انسان شكوفا شده، به رشد و كمال واقعى دست خواهد يافت. از اين رو كوچكترين بى‌توجهى نسبت به امر تربيت، زيانهاى جبران ناپذيرى را براى فرد و جامعه در پى خواهد داشت.
تعليم و تربيت در اسلام (ج‌1) 109 لزوم هماهنگى بين انواع تربيت ص : 106 دانه در آن جهان است.
قرآن كريم در آيات فراوانى، اهميت تربيت و تقدم آن بر تعليم را گوشزد كرده است.
در آيه‌اى با منّت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد:
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اذْبَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ انْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...» «1» خدا بر مؤمنان منّت گذاشت، كه رسولى از خودشان در ميان آنان برانگيخت، كه بر آنها آيات خدا را تلاوت كند، و تربيتشان كند، و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد.
امام خمينى (قدس سره) درباره اين آيه مى‌فرمايد:
«خداى تبارك و تعالى در يك سطح آموزش و پرورش را ذكر مى‌فرمايد، و در هيچ چيز از امور دنيايى خدا نفرموده است كه من منّت بر مردم گذاشتم، لكن ... در مورد تعليم و تربيت ... با تعبير منت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد: منت گذاشته و پيغمبر را براى آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذكر مى‌فرمايد». «2» در جاى ديگر، در توضيح آيه مزبور، چنين ادامه مى‌دهد:
«تزكيه را مقدم ذكر فرموده است معلوم مى‌شود، تزكيه نفس از علم و حكمت بالاتر است، همينطور هم هست، اگر افراد يك ملّت تزكيه و تربيت شده باشند، آن ملت پيشرو است». «3» بنابراين، اگر چه از جهت زمانى، تعليم بر تربيت مقدم است و تا وقتى كه مربى آگاهيهاى لازم را به متربى ندهد، تربيت او امكان پذير نخواهد بود، اما از جهت رتبه و اهميت، بعد از تربيت قرار دارد و به عنوان وسيله و ابزارى در خدمت تربيت مى‌باشد.
[ 27 ] خلاصه‌ تعليم و تربيت با توجه به آيات قرآنى و سخنان انديشمندان اسلامى، از جهت دامنه و قلمرو، اهداف، نظرى و عملى بودن و شرايط با يكديگر تفاوت دارند، امّا به دليل وابستگى عملى با يكديگر، رابطه تنگاتنگى نيز بين آن دو وجود دارد، به گونه‌اى كه تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت بوده و از آن تأثير نيز مى‌پذيرد و هر كدام مكمل ديگرى است.
تربيت به خاطر اهداف عالى و ارزشمندش كه شامل جنبه‌هاى جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و ... مى‌شود، بر تعليم كه تنها به رشد نيروى فكرى انسان مى‌پردازد، مقدم بوده و برترى دارد و خداى تعالى آن را در آيات متعددى، مورد توجه قرار داده و به اهميت تربيت و ارزش والاى آن اشاره كرده است.
پرسش‌ 1- تعليم و تربيت چه تفاوتهايى با يكديگر دارند؟ به اختصار توضيح دهيد.
2- تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت است يعنى چه؟ آيه‌اى از قرآن را دراين زمينه ذكركنيد.
3- منظور از تأثير تربيت بر تعليم چيست؟
4- چرا تعليم و تربيت مكمل يكديگر هستند؟ توضيح داده و نظر امام خمينى (قدس سره) را در اين باره بنويسيد.
5- چرا تربيت بر تعليم مقدم است؟
[ 29 ] درس سوّم: اهميت تعليم و تربيت [1]
يكى از مسائل ارزشمند و كارساز در زندگى بشر، علم و آگاهى است. هر فرد انسانى از ابتداى تولد و شروع زندگى در اين جهان پهناور در پى به دست آوردن دانش در زمينه‌هاى گوناگون است و هر اندازه قواى ادراكى او رشد يابد، انگيزه بيشترى براى كشف مجهولات خود يافته، به دايره آگاهيهايش وسعت بيشترى مى‌بخشد. «دانايى و آگاهى» براى انسان مطلوب و لذت‌بخش است. علم، گذشته از اينكه وسيله‌اى است براى بهترزيستن و براى خوب از عهده مسؤوليت برآمدن، فى حدّ نفسه نيز مطلوب بشر است. «1» ز دانش زنده مانى جاودانى ز نادانى نيابى زندگانى‌ بود پيدا بر اهل علم اسرار ولى پوشيده گشت از چشم اغيار نه بهر خورد و خوابى همچو حيوان براى حكمت و علمى چو انسان «2» ارزش علم از ديدگاه اسلام‌ اسلام به عنوان يك آيين همه جانبه و كامل، با توجه به ابعاد جسمى و روحى انسان و نيازهاى واقعى او، براى علم و آگاهى ارزش ويژه‌اى در نظر گرفته است و همان گونه كه نقش بنيادى ايمان در جهت رشد و تعالى انسانها را مطرح كرده، بر نقش اساسى علم در رابطه با پويايى فردى و اجتماعى تأكيد كرده است.
قرآن كريم در آيات متعددى به ارزش علم و مقام بلند دانشمندان اشاره كرده، جهل و [ 30 ] نادانى را بشدّت مورد نكوهش قرار داده است. در آيه‌اى خطاب به پيامبراكرم صلى‌اللّه عليه و آله مى‌فرمايد:
«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنى‌ عِلْماً» «1» بگو پروردگارا بر دانش من بيفزاى.
در جاى ديگر نيز علم را به عنوان ارزش، وجه تمايز دانايان و نادانان معرفى كرده و خطاب به آن حضرت مى‌فرمايد:
«قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لايَعْلَمُونَ» «2» بگو، آيا آنهايى كه مى‌دانند با آنهايى كه نمى‌دانند برابرند.
سخنان گهربار پيشوايان اسلام درباره علم و نكوهش جهل، نشانگر ارزش ويژه‌اى است كه آن بزرگواران براى آگاهى و رشد فكرى انسان قائل بوده‌اند. رسول خدا (ص) با ارزشترين مردم را كسانى معرفى مى‌كند كه داراى علم بيشترى باشند:
«اكْثَرُ النَّاسَ قيمَةً اكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ اقَلُّ النَّاسِ قيمَةً اقَلُّهُمْ عِلْماً» «3» با ارزشترين مردم عالمترين آنها و كم ارزشترينشان كم علم‌ترين آنهاست.
امير مؤمنان صلوات الله عليه با اشاره به نجات‌بخش بودن علم مى‌فرمايد:
«الْعِلْمُ يُنْجيكَ، الْجَهْلُ يُرْديكَ» «4» دانش تو را نجات مى‌دهد و نادانى تو را پست مى‌سازد.
در جاى ديگر مى‌فرمايد:
«وَ لا كَنْزَ انْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ» «5» گنجى پر سودتر از علم نيست.
[ 31 ] البته بايد توجه داشت، دانشى مورد نظر اسلام است كه جهتدار بوده، با ايمان و تربيت الهى همراه باشد. به عبارت ديگر، از ديدگاه اسلام علمى كه مقدمه ايمان واقعى، عمل صالح و پيشرفت در تمامى زمينه‌هاى فكرى، فرهنگى، اجتماعى و ... باشد، بسيار گرانقدر و ارزشمند است، چه اينكه بدون چنين علمى ظلمت جهل سراسر زندگى انسانها را فراگرفته، موجب عقب ماندگيها و فرو رفتن در كژيها خواهد بود.
ارزش علم از ديدگاه دانشمندان‌ دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر درباره علم، سخنان زيبا و عميقى را بيان داشته‌اند كه نشانگر اهميت و ارزش بيش‌ازحد دانش و اثر و فايده آن در زندگى انسان است.
امام خمينى (قدس سره) بزرگ انديشمند قرن حاضر و مقتدا و مدرس هزاران انسان تشنه علم، مى‌فرمايد:
«با علم است كه انسان مى‌تواند تأمين سعادت دنيا و آخرت را بكند». «1» در بيانى ديگر با تأكيد بر سازندگى علم مى‌فرمايد:
«قلم و علم و بيان است كه مى‌تواند بشر را بسازد». «2» شهيد مطهرى (ره)، متفكر فرزانه، اسلام شناس و بيدارگر انديشه‌هاى خفته در عصر كنونى، درباره اهميت علم مى‌نويسد:
«علم و ايمان، دو ركن اساسى انسانيت انسان است». «3» علّامه‌طباطبايى (ره)، فيلسوف و مفسر كبير قرآن، به ارزشمندى علم اشاره كرده مى‌گويد:
«يكى از صفات پسنديده روحى، داشتن علم است و فضيلت و برترى دانا بر نادان از آفتاب روشنتر است. آنچه انسان را از ساير حيوانات امتياز مى‌دهد، همانا نيروى عقل و زيور علم است». «4» افلاطون، با اشاره به اهميت دانش و نتايج زيانبار جهل مى‌گويد: «به دنيا نيامدن بهتر [ 32 ] از تعليم نيافتن و نادان ماندن است، زيرا جهالت ريشه همه بدبختيهاست». «1» كنفوسيوس، زندگى راحت را در پرتو علم دانسته، مى‌گويد: «كشورى كه افراد آن از علم و دانش بهره‌مند باشند، ديگر طعم گرسنگى را نچشيده، زندگى راحت و آسوده‌اى خواهند داشت». «2» اسپينوزا، با تأكيد بر اينكه علم جويى پايه فضيلت است، مى‌گويد:
«كوشش براى كسب دانش، نخستين و يگانه پايه فضيلت است». «3» آناتول فرانس، دانش را كليد حلّ مشكلات بشر معرفى كرده، مى‌گويد:
«علم و دانش كليدى است كه تمام دربها با آن باز مى‌شود». «4» اهميت تعليم و تعلّم در اسلام‌ در اسلام توجه ويژه‌اى به مسأله تعليم و تعلّم شده و در آيات و روايات متعددى مورد تأكيد قرار گرفته است. به عنوان نمونه؛ خداوند در نخستين آياتى كه بر رسول اكرم صلى الله عليه و آله نازل كرده است، از تعليم و مقام معلم بودن خود براى انسان سخن به ميان آورده، مى‌فرمايد:
«عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ» «5» [خداوند] به آدمى آنچه را كه نمى‌دانست بياموخت.
در فرهنگ اسلام از يك سو، فراگيرى علم براى مسلمانان- اعم از زن و مرد- واجب شمرده شده است و از سوى ديگر، براى آن حد و مرزى معين نشده است. بدين معنا كه دانش‌اندوزى تا دورترين نقاط جهان و واپسين روزهاى عمر آدمى، امرى لازم شناخته شده است. چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَى اللَّحْدِ» «6» [ 33 ] از گهواره تا گور دانش بجوييد.
در جاى ديگر نيز مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّينِ» «1» علم را فراگيريد، اگر چه در چين [مكانى بسيار دور] باشد.
تلاش و تكاپوى وسيعى كه اسلام در ميدان تعليم و تعلّم دارد، در هيچ جاى ديگر به چشم‌نمى‌خورد؛ چرا كه دين الهى هم، جاهلان را به آموختن واداشته و هم آموزش را بر عالمان، واجب كرده است و به هر دو قشر (دانشمند و دانشجو) سفارش كرده كه هرگز به اندوخته‌هاى خويش بسنده نكنند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«عَلَى الْعالِمِ انْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ، وَ يُعَلِّمَ النَّاسَ ما قَدْ عَلِمَ، وَ عَلَى الْمُتَعَلِّمِ انْ يَدْ أَبَ نَفْسَهُ فى‌ طَلَبِ الْعِلْمِ، وَ لا يَمَلَّ مِنْ تَعَلُّمِهِ، وَ لا يَسْتَكْثِرَ ما عَلِمَ» «2» بر دانشمندا است كه آنچه را نمى‌داند، فراگيرد و آنچه را آموخته، به مردم بياموزد و بر دانشجوست كه خودش را براى طلب علم به زحمت اندازد و از فراگيرى آن خسته نشود و آنچه را فراگرفته زياد نپندارد.
امام خمينى (قدس سره) مى‌فرمايد:
«تعليم و تعلّم عبادتى است كه خداى تبارك و تعالى ما را به آن دعوت فرموده است». «3» شهيد مطهرى (ره) با اشاره به احاديث مزبور مى‌نويسد:
«علم فريضه‌اى است كه نه از لحاظ متعلم و نه از لحاظ معلم و نه از لحاظ زمان و نه از لحاظ مكان، محدوديت ندارد و اين عاليترين و بالاترين توصيه‌اى است كه مى‌توانسته بشود و شده است». «4» بنابراين، از ديدگاه اسلام، تعليم و تعلّم، داراى جايگاهى بس بلند و ارزشمند بوده، مقدمه و پايه ترقى و تكامل بشر در تمامى ابعاد مادى و معنوى است.
[ 34 ] خلاصه‌ علم‌جويى يكى از مهمترين ابعاد روحى بشر است كه نقش عظيمى را در رشد و پيشرفت آدمى در زمينه‌هاى گوناگون ايفا كرده است.
اسلام به عنوان آخرين و كاملترين دين الهى، براى دانش، فراگيرى و آموزش آن به ديگران، اهميت ويژه‌اى درنظر گرفته، در آيات و روايات متعددى آن را مورد تأكيد قرار داده است.
خداى متعال در قرآن كريم، خود را به عنوان اولين معلّم انسان معرفى كرده و ضمن ارزش نهادن بر علم و دانش‌اندوزى به مقام بلند دانشمندان اشاره كرده و جهل و نادانى را بشدت مورد نكوهش قرار داده است.
پيشوايان معصوم اسلام در سخنان گهربار خود، اهميت دانش و تعليم و تعلم را يادآور شده و به فراگيرى آن سفارش كرده‌اند.
دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر نيز به نوبه خود، نقش بنيادى علم در زندگى انسان را گوشزد نموده و آثار و فوايد آن را بازگو كرده‌اند.
پرسش‌ 1- آيه‌اى از قرآن كريم درباره اهميت علم ذكر كنيد.
2- پيامبر صلى الله عليه و آله درباره عمل بدون علم چه مى‌فرمايد؟
3- نظر دو تن از دانشمندان در مورد علم را بنويسيد.
4- حديثى از رسول خدا (ص) درباره فراگيرى دانش ذكر كنيد.
5- على عليه السلام وظيفه دانشمند و دانشجو را چه مى‌داند؟ توضيح دهيد.
[ 35 ] درس چهارم: اهميت تعليم و تربيت
[2]
اهميت تربيت‌ تربيت و پرورش صحيح قواى جسمى و روحى از جمله امور بسيار ضرورى در زندگى تمامى انسانهاست، چه اينكه تنها از اين راه است كه قابليّتها و استعدادهاى ذاتى انسان شكوفا شده، به رشد و كمال واقعى دست خواهد يافت. از اين رو كوچكترين بى‌توجهى نسبت به امر تربيت، زيانهاى جبران ناپذيرى را براى فرد و جامعه در پى خواهد داشت.
تعليم و تربيت در اسلام (ج‌1) 120 ز - پيشگيرى از ناهنجاريهاى وراثتى ص : 120 دانه در آن جهان است.
قرآن كريم در آيات فراوانى، اهميت تربيت و تقدم آن بر تعليم را گوشزد كرده است.
در آيه‌اى با منّت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد:
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اذْبَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ انْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...» «1» خدا بر مؤمنان منّت گذاشت، كه رسولى از خودشان در ميان آنان برانگيخت، كه بر آنها آيات خدا را تلاوت كند، و تربيتشان كند، و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد.
امام خمينى (قدس سره) درباره اين آيه مى‌فرمايد:
«خداى تبارك و تعالى در يك سطح آموزش و پرورش را ذكر مى‌فرمايد، و در هيچ چيز از امور دنيايى خدا نفرموده است كه من منّت بر مردم گذاشتم، لكن ... در مورد تعليم و تربيت ... با تعبير منت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد: منت گذاشته و پيغمبر را براى آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذكر مى‌فرمايد». «2» در جاى ديگر، در توضيح آيه مزبور، چنين ادامه مى‌دهد:
«تزكيه را مقدم ذكر فرموده است معلوم مى‌شود، تزكيه نفس از علم و حكمت بالاتر است، همينطور هم هست، اگر افراد يك ملّت تزكيه و تربيت شده باشند، آن ملت پيشرو است». «3» بنابراين، اگر چه از جهت زمانى، تعليم بر تربيت مقدم است و تا وقتى كه مربى آگاهيهاى لازم را به متربى ندهد، تربيت او امكان پذير نخواهد بود، اما از جهت رتبه و اهميت، بعد از تربيت قرار دارد و به عنوان وسيله و ابزارى در خدمت تربيت مى‌باشد.
[ 27 ] خلاصه‌ تعليم و تربيت با توجه به آيات قرآنى و سخنان انديشمندان اسلامى، از جهت دامنه و قلمرو، اهداف، نظرى و عملى بودن و شرايط با يكديگر تفاوت دارند، امّا به دليل وابستگى عملى با يكديگر، رابطه تنگاتنگى نيز بين آن دو وجود دارد، به گونه‌اى كه تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت بوده و از آن تأثير نيز مى‌پذيرد و هر كدام مكمل ديگرى است.
تربيت به خاطر اهداف عالى و ارزشمندش كه شامل جنبه‌هاى جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و ... مى‌شود، بر تعليم كه تنها به رشد نيروى فكرى انسان مى‌پردازد، مقدم بوده و برترى دارد و خداى تعالى آن را در آيات متعددى، مورد توجه قرار داده و به اهميت تربيت و ارزش والاى آن اشاره كرده است.
پرسش‌ 1- تعليم و تربيت چه تفاوتهايى با يكديگر دارند؟ به اختصار توضيح دهيد.
2- تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت است يعنى چه؟ آيه‌اى از قرآن را دراين زمينه ذكركنيد.
3- منظور از تأثير تربيت بر تعليم چيست؟
4- چرا تعليم و تربيت مكمل يكديگر هستند؟ توضيح داده و نظر امام خمينى (قدس سره) را در اين باره بنويسيد.
5- چرا تربيت بر تعليم مقدم است؟
[ 29 ] درس سوّم: اهميت تعليم و تربيت [1]
يكى از مسائل ارزشمند و كارساز در زندگى بشر، علم و آگاهى است. هر فرد انسانى از ابتداى تولد و شروع زندگى در اين جهان پهناور در پى به دست آوردن دانش در زمينه‌هاى گوناگون است و هر اندازه قواى ادراكى او رشد يابد، انگيزه بيشترى براى كشف مجهولات خود يافته، به دايره آگاهيهايش وسعت بيشترى مى‌بخشد. «دانايى و آگاهى» براى انسان مطلوب و لذت‌بخش است. علم، گذشته از اينكه وسيله‌اى است براى بهترزيستن و براى خوب از عهده مسؤوليت برآمدن، فى حدّ نفسه نيز مطلوب بشر است. «1» ز دانش زنده مانى جاودانى ز نادانى نيابى زندگانى‌ بود پيدا بر اهل علم اسرار ولى پوشيده گشت از چشم اغيار نه بهر خورد و خوابى همچو حيوان براى حكمت و علمى چو انسان «2» ارزش علم از ديدگاه اسلام‌ اسلام به عنوان يك آيين همه جانبه و كامل، با توجه به ابعاد جسمى و روحى انسان و نيازهاى واقعى او، براى علم و آگاهى ارزش ويژه‌اى در نظر گرفته است و همان گونه كه نقش بنيادى ايمان در جهت رشد و تعالى انسانها را مطرح كرده، بر نقش اساسى علم در رابطه با پويايى فردى و اجتماعى تأكيد كرده است.
قرآن كريم در آيات متعددى به ارزش علم و مقام بلند دانشمندان اشاره كرده، جهل و [ 30 ] نادانى را بشدّت مورد نكوهش قرار داده است. در آيه‌اى خطاب به پيامبراكرم صلى‌اللّه عليه و آله مى‌فرمايد:
«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنى‌ عِلْماً» «1» بگو پروردگارا بر دانش من بيفزاى.
در جاى ديگر نيز علم را به عنوان ارزش، وجه تمايز دانايان و نادانان معرفى كرده و خطاب به آن حضرت مى‌فرمايد:
«قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لايَعْلَمُونَ» «2» بگو، آيا آنهايى كه مى‌دانند با آنهايى كه نمى‌دانند برابرند.
سخنان گهربار پيشوايان اسلام درباره علم و نكوهش جهل، نشانگر ارزش ويژه‌اى است كه آن بزرگواران براى آگاهى و رشد فكرى انسان قائل بوده‌اند. رسول خدا (ص) با ارزشترين مردم را كسانى معرفى مى‌كند كه داراى علم بيشترى باشند:
«اكْثَرُ النَّاسَ قيمَةً اكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ اقَلُّ النَّاسِ قيمَةً اقَلُّهُمْ عِلْماً» «3» با ارزشترين مردم عالمترين آنها و كم ارزشترينشان كم علم‌ترين آنهاست.
امير مؤمنان صلوات الله عليه با اشاره به نجات‌بخش بودن علم مى‌فرمايد:
«الْعِلْمُ يُنْجيكَ، الْجَهْلُ يُرْديكَ» «4» دانش تو را نجات مى‌دهد و نادانى تو را پست مى‌سازد.
در جاى ديگر مى‌فرمايد:
«وَ لا كَنْزَ انْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ» «5» گنجى پر سودتر از علم نيست.
[ 31 ] البته بايد توجه داشت، دانشى مورد نظر اسلام است كه جهتدار بوده، با ايمان و تربيت الهى همراه باشد. به عبارت ديگر، از ديدگاه اسلام علمى كه مقدمه ايمان واقعى، عمل صالح و پيشرفت در تمامى زمينه‌هاى فكرى، فرهنگى، اجتماعى و ... باشد، بسيار گرانقدر و ارزشمند است، چه اينكه بدون چنين علمى ظلمت جهل سراسر زندگى انسانها را فراگرفته، موجب عقب ماندگيها و فرو رفتن در كژيها خواهد بود.
ارزش علم از ديدگاه دانشمندان‌ دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر درباره علم، سخنان زيبا و عميقى را بيان داشته‌اند كه نشانگر اهميت و ارزش بيش‌ازحد دانش و اثر و فايده آن در زندگى انسان است.
امام خمينى (قدس سره) بزرگ انديشمند قرن حاضر و مقتدا و مدرس هزاران انسان تشنه علم، مى‌فرمايد:
«با علم است كه انسان مى‌تواند تأمين سعادت دنيا و آخرت را بكند». «1» در بيانى ديگر با تأكيد بر سازندگى علم مى‌فرمايد:
«قلم و علم و بيان است كه مى‌تواند بشر را بسازد». «2» شهيد مطهرى (ره)، متفكر فرزانه، اسلام شناس و بيدارگر انديشه‌هاى خفته در عصر كنونى، درباره اهميت علم مى‌نويسد:
«علم و ايمان، دو ركن اساسى انسانيت انسان است». «3» علّامه‌طباطبايى (ره)، فيلسوف و مفسر كبير قرآن، به ارزشمندى علم اشاره كرده مى‌گويد:
«يكى از صفات پسنديده روحى، داشتن علم است و فضيلت و برترى دانا بر نادان از آفتاب روشنتر است. آنچه انسان را از ساير حيوانات امتياز مى‌دهد، همانا نيروى عقل و زيور علم است». «4» افلاطون، با اشاره به اهميت دانش و نتايج زيانبار جهل مى‌گويد: «به دنيا نيامدن بهتر [ 32 ] از تعليم نيافتن و نادان ماندن است، زيرا جهالت ريشه همه بدبختيهاست». «1» كنفوسيوس، زندگى راحت را در پرتو علم دانسته، مى‌گويد: «كشورى كه افراد آن از علم و دانش بهره‌مند باشند، ديگر طعم گرسنگى را نچشيده، زندگى راحت و آسوده‌اى خواهند داشت». «2» اسپينوزا، با تأكيد بر اينكه علم جويى پايه فضيلت است، مى‌گويد:
«كوشش براى كسب دانش، نخستين و يگانه پايه فضيلت است». «3» آناتول فرانس، دانش را كليد حلّ مشكلات بشر معرفى كرده، مى‌گويد:
«علم و دانش كليدى است كه تمام دربها با آن باز مى‌شود». «4» اهميت تعليم و تعلّم در اسلام‌ در اسلام توجه ويژه‌اى به مسأله تعليم و تعلّم شده و در آيات و روايات متعددى مورد تأكيد قرار گرفته است. به عنوان نمونه؛ خداوند در نخستين آياتى كه بر رسول اكرم صلى الله عليه و آله نازل كرده است، از تعليم و مقام معلم بودن خود براى انسان سخن به ميان آورده، مى‌فرمايد:
«عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ» «5» [خداوند] به آدمى آنچه را كه نمى‌دانست بياموخت.
در فرهنگ اسلام از يك سو، فراگيرى علم براى مسلمانان- اعم از زن و مرد- واجب شمرده شده است و از سوى ديگر، براى آن حد و مرزى معين نشده است. بدين معنا كه دانش‌اندوزى تا دورترين نقاط جهان و واپسين روزهاى عمر آدمى، امرى لازم شناخته شده است. چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَى اللَّحْدِ» «6» [ 33 ] از گهواره تا گور دانش بجوييد.
در جاى ديگر نيز مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّينِ» «1» علم را فراگيريد، اگر چه در چين [مكانى بسيار دور] باشد.
تلاش و تكاپوى وسيعى كه اسلام در ميدان تعليم و تعلّم دارد، در هيچ جاى ديگر به چشم‌نمى‌خورد؛ چرا كه دين الهى هم، جاهلان را به آموختن واداشته و هم آموزش را بر عالمان، واجب كرده است و به هر دو قشر (دانشمند و دانشجو) سفارش كرده كه هرگز به اندوخته‌هاى خويش بسنده نكنند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«عَلَى الْعالِمِ انْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ، وَ يُعَلِّمَ النَّاسَ ما قَدْ عَلِمَ، وَ عَلَى الْمُتَعَلِّمِ انْ يَدْ أَبَ نَفْسَهُ فى‌ طَلَبِ الْعِلْمِ، وَ لا يَمَلَّ مِنْ تَعَلُّمِهِ، وَ لا يَسْتَكْثِرَ ما عَلِمَ» «2» بر دانشمندا است كه آنچه را نمى‌داند، فراگيرد و آنچه را آموخته، به مردم بياموزد و بر دانشجوست كه خودش را براى طلب علم به زحمت اندازد و از فراگيرى آن خسته نشود و آنچه را فراگرفته زياد نپندارد.
امام خمينى (قدس سره) مى‌فرمايد:
«تعليم و تعلّم عبادتى است كه خداى تبارك و تعالى ما را به آن دعوت فرموده است». «3» شهيد مطهرى (ره) با اشاره به احاديث مزبور مى‌نويسد:
«علم فريضه‌اى است كه نه از لحاظ متعلم و نه از لحاظ معلم و نه از لحاظ زمان و نه از لحاظ مكان، محدوديت ندارد و اين عاليترين و بالاترين توصيه‌اى است كه مى‌توانسته بشود و شده است». «4» بنابراين، از ديدگاه اسلام، تعليم و تعلّم، داراى جايگاهى بس بلند و ارزشمند بوده، مقدمه و پايه ترقى و تكامل بشر در تمامى ابعاد مادى و معنوى است.
[ 34 ] خلاصه‌ علم‌جويى يكى از مهمترين ابعاد روحى بشر است كه نقش عظيمى را در رشد و پيشرفت آدمى در زمينه‌هاى گوناگون ايفا كرده است.
اسلام به عنوان آخرين و كاملترين دين الهى، براى دانش، فراگيرى و آموزش آن به ديگران، اهميت ويژه‌اى درنظر گرفته، در آيات و روايات متعددى آن را مورد تأكيد قرار داده است.
خداى متعال در قرآن كريم، خود را به عنوان اولين معلّم انسان معرفى كرده و ضمن ارزش نهادن بر علم و دانش‌اندوزى به مقام بلند دانشمندان اشاره كرده و جهل و نادانى را بشدت مورد نكوهش قرار داده است.
پيشوايان معصوم اسلام در سخنان گهربار خود، اهميت دانش و تعليم و تعلم را يادآور شده و به فراگيرى آن سفارش كرده‌اند.
دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر نيز به نوبه خود، نقش بنيادى علم در زندگى انسان را گوشزد نموده و آثار و فوايد آن را بازگو كرده‌اند.
پرسش‌ 1- آيه‌اى از قرآن كريم درباره اهميت علم ذكر كنيد.
2- پيامبر صلى الله عليه و آله درباره عمل بدون علم چه مى‌فرمايد؟
3- نظر دو تن از دانشمندان در مورد علم را بنويسيد.
4- حديثى از رسول خدا (ص) درباره فراگيرى دانش ذكر كنيد.
5- على عليه السلام وظيفه دانشمند و دانشجو را چه مى‌داند؟ توضيح دهيد.
[ 35 ] درس چهارم: اهميت تعليم و تربيت
[2]
اهميت تربيت‌ تربيت و پرورش صحيح قواى جسمى و روحى از جمله امور بسيار ضرورى در زندگى تمامى انسانهاست، چه اينكه تنها از اين راه است كه قابليّتها و استعدادهاى ذاتى انسان شكوفا شده، به رشد و كمال واقعى دست خواهد يافت. از اين رو كوچكترين بى‌توجهى نسبت به امر تربيت، زيانهاى جبران ناپذيرى را براى فرد و جامعه در پى خواهد داشت.
تعليم و تربيت در اسلام (ج‌1) 130 مسؤوليت خانواده ص : 129 دانه در آن جهان است.
قرآن كريم در آيات فراوانى، اهميت تربيت و تقدم آن بر تعليم را گوشزد كرده است.
در آيه‌اى با منّت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد:
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اذْبَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ انْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...» «1» خدا بر مؤمنان منّت گذاشت، كه رسولى از خودشان در ميان آنان برانگيخت، كه بر آنها آيات خدا را تلاوت كند، و تربيتشان كند، و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد.
امام خمينى (قدس سره) درباره اين آيه مى‌فرمايد:
«خداى تبارك و تعالى در يك سطح آموزش و پرورش را ذكر مى‌فرمايد، و در هيچ چيز از امور دنيايى خدا نفرموده است كه من منّت بر مردم گذاشتم، لكن ... در مورد تعليم و تربيت ... با تعبير منت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد: منت گذاشته و پيغمبر را براى آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذكر مى‌فرمايد». «2» در جاى ديگر، در توضيح آيه مزبور، چنين ادامه مى‌دهد:
«تزكيه را مقدم ذكر فرموده است معلوم مى‌شود، تزكيه نفس از علم و حكمت بالاتر است، همينطور هم هست، اگر افراد يك ملّت تزكيه و تربيت شده باشند، آن ملت پيشرو است». «3» بنابراين، اگر چه از جهت زمانى، تعليم بر تربيت مقدم است و تا وقتى كه مربى آگاهيهاى لازم را به متربى ندهد، تربيت او امكان پذير نخواهد بود، اما از جهت رتبه و اهميت، بعد از تربيت قرار دارد و به عنوان وسيله و ابزارى در خدمت تربيت مى‌باشد.
[ 27 ] خلاصه‌ تعليم و تربيت با توجه به آيات قرآنى و سخنان انديشمندان اسلامى، از جهت دامنه و قلمرو، اهداف، نظرى و عملى بودن و شرايط با يكديگر تفاوت دارند، امّا به دليل وابستگى عملى با يكديگر، رابطه تنگاتنگى نيز بين آن دو وجود دارد، به گونه‌اى كه تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت بوده و از آن تأثير نيز مى‌پذيرد و هر كدام مكمل ديگرى است.
تربيت به خاطر اهداف عالى و ارزشمندش كه شامل جنبه‌هاى جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و ... مى‌شود، بر تعليم كه تنها به رشد نيروى فكرى انسان مى‌پردازد، مقدم بوده و برترى دارد و خداى تعالى آن را در آيات متعددى، مورد توجه قرار داده و به اهميت تربيت و ارزش والاى آن اشاره كرده است.
پرسش‌ 1- تعليم و تربيت چه تفاوتهايى با يكديگر دارند؟ به اختصار توضيح دهيد.
2- تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت است يعنى چه؟ آيه‌اى از قرآن را دراين زمينه ذكركنيد.
3- منظور از تأثير تربيت بر تعليم چيست؟
4- چرا تعليم و تربيت مكمل يكديگر هستند؟ توضيح داده و نظر امام خمينى (قدس سره) را در اين باره بنويسيد.
5- چرا تربيت بر تعليم مقدم است؟
[ 29 ] درس سوّم: اهميت تعليم و تربيت [1]
يكى از مسائل ارزشمند و كارساز در زندگى بشر، علم و آگاهى است. هر فرد انسانى از ابتداى تولد و شروع زندگى در اين جهان پهناور در پى به دست آوردن دانش در زمينه‌هاى گوناگون است و هر اندازه قواى ادراكى او رشد يابد، انگيزه بيشترى براى كشف مجهولات خود يافته، به دايره آگاهيهايش وسعت بيشترى مى‌بخشد. «دانايى و آگاهى» براى انسان مطلوب و لذت‌بخش است. علم، گذشته از اينكه وسيله‌اى است براى بهترزيستن و براى خوب از عهده مسؤوليت برآمدن، فى حدّ نفسه نيز مطلوب بشر است. «1» ز دانش زنده مانى جاودانى ز نادانى نيابى زندگانى‌ بود پيدا بر اهل علم اسرار ولى پوشيده گشت از چشم اغيار نه بهر خورد و خوابى همچو حيوان براى حكمت و علمى چو انسان «2» ارزش علم از ديدگاه اسلام‌ اسلام به عنوان يك آيين همه جانبه و كامل، با توجه به ابعاد جسمى و روحى انسان و نيازهاى واقعى او، براى علم و آگاهى ارزش ويژه‌اى در نظر گرفته است و همان گونه كه نقش بنيادى ايمان در جهت رشد و تعالى انسانها را مطرح كرده، بر نقش اساسى علم در رابطه با پويايى فردى و اجتماعى تأكيد كرده است.
قرآن كريم در آيات متعددى به ارزش علم و مقام بلند دانشمندان اشاره كرده، جهل و [ 30 ] نادانى را بشدّت مورد نكوهش قرار داده است. در آيه‌اى خطاب به پيامبراكرم صلى‌اللّه عليه و آله مى‌فرمايد:
«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنى‌ عِلْماً» «1» بگو پروردگارا بر دانش من بيفزاى.
در جاى ديگر نيز علم را به عنوان ارزش، وجه تمايز دانايان و نادانان معرفى كرده و خطاب به آن حضرت مى‌فرمايد:
«قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لايَعْلَمُونَ» «2» بگو، آيا آنهايى كه مى‌دانند با آنهايى كه نمى‌دانند برابرند.
سخنان گهربار پيشوايان اسلام درباره علم و نكوهش جهل، نشانگر ارزش ويژه‌اى است كه آن بزرگواران براى آگاهى و رشد فكرى انسان قائل بوده‌اند. رسول خدا (ص) با ارزشترين مردم را كسانى معرفى مى‌كند كه داراى علم بيشترى باشند:
«اكْثَرُ النَّاسَ قيمَةً اكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ اقَلُّ النَّاسِ قيمَةً اقَلُّهُمْ عِلْماً» «3» با ارزشترين مردم عالمترين آنها و كم ارزشترينشان كم علم‌ترين آنهاست.
امير مؤمنان صلوات الله عليه با اشاره به نجات‌بخش بودن علم مى‌فرمايد:
«الْعِلْمُ يُنْجيكَ، الْجَهْلُ يُرْديكَ» «4» دانش تو را نجات مى‌دهد و نادانى تو را پست مى‌سازد.
در جاى ديگر مى‌فرمايد:
«وَ لا كَنْزَ انْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ» «5» گنجى پر سودتر از علم نيست.
[ 31 ] البته بايد توجه داشت، دانشى مورد نظر اسلام است كه جهتدار بوده، با ايمان و تربيت الهى همراه باشد. به عبارت ديگر، از ديدگاه اسلام علمى كه مقدمه ايمان واقعى، عمل صالح و پيشرفت در تمامى زمينه‌هاى فكرى، فرهنگى، اجتماعى و ... باشد، بسيار گرانقدر و ارزشمند است، چه اينكه بدون چنين علمى ظلمت جهل سراسر زندگى انسانها را فراگرفته، موجب عقب ماندگيها و فرو رفتن در كژيها خواهد بود.
ارزش علم از ديدگاه دانشمندان‌ دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر درباره علم، سخنان زيبا و عميقى را بيان داشته‌اند كه نشانگر اهميت و ارزش بيش‌ازحد دانش و اثر و فايده آن در زندگى انسان است.
امام خمينى (قدس سره) بزرگ انديشمند قرن حاضر و مقتدا و مدرس هزاران انسان تشنه علم، مى‌فرمايد:
«با علم است كه انسان مى‌تواند تأمين سعادت دنيا و آخرت را بكند». «1» در بيانى ديگر با تأكيد بر سازندگى علم مى‌فرمايد:
«قلم و علم و بيان است كه مى‌تواند بشر را بسازد». «2» شهيد مطهرى (ره)، متفكر فرزانه، اسلام شناس و بيدارگر انديشه‌هاى خفته در عصر كنونى، درباره اهميت علم مى‌نويسد:
«علم و ايمان، دو ركن اساسى انسانيت انسان است». «3» علّامه‌طباطبايى (ره)، فيلسوف و مفسر كبير قرآن، به ارزشمندى علم اشاره كرده مى‌گويد:
«يكى از صفات پسنديده روحى، داشتن علم است و فضيلت و برترى دانا بر نادان از آفتاب روشنتر است. آنچه انسان را از ساير حيوانات امتياز مى‌دهد، همانا نيروى عقل و زيور علم است». «4» افلاطون، با اشاره به اهميت دانش و نتايج زيانبار جهل مى‌گويد: «به دنيا نيامدن بهتر [ 32 ] از تعليم نيافتن و نادان ماندن است، زيرا جهالت ريشه همه بدبختيهاست». «1» كنفوسيوس، زندگى راحت را در پرتو علم دانسته، مى‌گويد: «كشورى كه افراد آن از علم و دانش بهره‌مند باشند، ديگر طعم گرسنگى را نچشيده، زندگى راحت و آسوده‌اى خواهند داشت». «2» اسپينوزا، با تأكيد بر اينكه علم جويى پايه فضيلت است، مى‌گويد:
«كوشش براى كسب دانش، نخستين و يگانه پايه فضيلت است». «3» آناتول فرانس، دانش را كليد حلّ مشكلات بشر معرفى كرده، مى‌گويد:
«علم و دانش كليدى است كه تمام دربها با آن باز مى‌شود». «4» اهميت تعليم و تعلّم در اسلام‌ در اسلام توجه ويژه‌اى به مسأله تعليم و تعلّم شده و در آيات و روايات متعددى مورد تأكيد قرار گرفته است. به عنوان نمونه؛ خداوند در نخستين آياتى كه بر رسول اكرم صلى الله عليه و آله نازل كرده است، از تعليم و مقام معلم بودن خود براى انسان سخن به ميان آورده، مى‌فرمايد:
«عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ» «5» [خداوند] به آدمى آنچه را كه نمى‌دانست بياموخت.
در فرهنگ اسلام از يك سو، فراگيرى علم براى مسلمانان- اعم از زن و مرد- واجب شمرده شده است و از سوى ديگر، براى آن حد و مرزى معين نشده است. بدين معنا كه دانش‌اندوزى تا دورترين نقاط جهان و واپسين روزهاى عمر آدمى، امرى لازم شناخته شده است. چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَى اللَّحْدِ» «6» [ 33 ] از گهواره تا گور دانش بجوييد.
در جاى ديگر نيز مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّينِ» «1» علم را فراگيريد، اگر چه در چين [مكانى بسيار دور] باشد.
تلاش و تكاپوى وسيعى كه اسلام در ميدان تعليم و تعلّم دارد، در هيچ جاى ديگر به چشم‌نمى‌خورد؛ چرا كه دين الهى هم، جاهلان را به آموختن واداشته و هم آموزش را بر عالمان، واجب كرده است و به هر دو قشر (دانشمند و دانشجو) سفارش كرده كه هرگز به اندوخته‌هاى خويش بسنده نكنند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«عَلَى الْعالِمِ انْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ، وَ يُعَلِّمَ النَّاسَ ما قَدْ عَلِمَ، وَ عَلَى الْمُتَعَلِّمِ انْ يَدْ أَبَ نَفْسَهُ فى‌ طَلَبِ الْعِلْمِ، وَ لا يَمَلَّ مِنْ تَعَلُّمِهِ، وَ لا يَسْتَكْثِرَ ما عَلِمَ» «2» بر دانشمندا است كه آنچه را نمى‌داند، فراگيرد و آنچه را آموخته، به مردم بياموزد و بر دانشجوست كه خودش را براى طلب علم به زحمت اندازد و از فراگيرى آن خسته نشود و آنچه را فراگرفته زياد نپندارد.
امام خمينى (قدس سره) مى‌فرمايد:
«تعليم و تعلّم عبادتى است كه خداى تبارك و تعالى ما را به آن دعوت فرموده است». «3» شهيد مطهرى (ره) با اشاره به احاديث مزبور مى‌نويسد:
«علم فريضه‌اى است كه نه از لحاظ متعلم و نه از لحاظ معلم و نه از لحاظ زمان و نه از لحاظ مكان، محدوديت ندارد و اين عاليترين و بالاترين توصيه‌اى است كه مى‌توانسته بشود و شده است». «4» بنابراين، از ديدگاه اسلام، تعليم و تعلّم، داراى جايگاهى بس بلند و ارزشمند بوده، مقدمه و پايه ترقى و تكامل بشر در تمامى ابعاد مادى و معنوى است.
[ 34 ] خلاصه‌ علم‌جويى يكى از مهمترين ابعاد روحى بشر است كه نقش عظيمى را در رشد و پيشرفت آدمى در زمينه‌هاى گوناگون ايفا كرده است.
اسلام به عنوان آخرين و كاملترين دين الهى، براى دانش، فراگيرى و آموزش آن به ديگران، اهميت ويژه‌اى درنظر گرفته، در آيات و روايات متعددى آن را مورد تأكيد قرار داده است.
خداى متعال در قرآن كريم، خود را به عنوان اولين معلّم انسان معرفى كرده و ضمن ارزش نهادن بر علم و دانش‌اندوزى به مقام بلند دانشمندان اشاره كرده و جهل و نادانى را بشدت مورد نكوهش قرار داده است.
پيشوايان معصوم اسلام در سخنان گهربار خود، اهميت دانش و تعليم و تعلم را يادآور شده و به فراگيرى آن سفارش كرده‌اند.
دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر نيز به نوبه خود، نقش بنيادى علم در زندگى انسان را گوشزد نموده و آثار و فوايد آن را بازگو كرده‌اند.
پرسش‌ 1- آيه‌اى از قرآن كريم درباره اهميت علم ذكر كنيد.
2- پيامبر صلى الله عليه و آله درباره عمل بدون علم چه مى‌فرمايد؟
3- نظر دو تن از دانشمندان در مورد علم را بنويسيد.
4- حديثى از رسول خدا (ص) درباره فراگيرى دانش ذكر كنيد.
5- على عليه السلام وظيفه دانشمند و دانشجو را چه مى‌داند؟ توضيح دهيد.
[ 35 ] درس چهارم: اهميت تعليم و تربيت
[2]
اهميت تربيت‌ تربيت و پرورش صحيح قواى جسمى و روحى از جمله امور بسيار ضرورى در زندگى تمامى انسانهاست، چه اينكه تنها از اين راه است كه قابليّتها و استعدادهاى ذاتى انسان شكوفا شده، به رشد و كمال واقعى دست خواهد يافت. از اين رو كوچكترين بى‌توجهى نسبت به امر تربيت، زيانهاى جبران ناپذيرى را براى فرد و جامعه در پى خواهد داشت.
تعليم و تربيت در اسلام (ج‌1) 143 «منابع و مآخذ» دانه در آن جهان است.
قرآن كريم در آيات فراوانى، اهميت تربيت و تقدم آن بر تعليم را گوشزد كرده است.
در آيه‌اى با منّت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد:
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اذْبَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ انْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...» «1» خدا بر مؤمنان منّت گذاشت، كه رسولى از خودشان در ميان آنان برانگيخت، كه بر آنها آيات خدا را تلاوت كند، و تربيتشان كند، و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد.
امام خمينى (قدس سره) درباره اين آيه مى‌فرمايد:
«خداى تبارك و تعالى در يك سطح آموزش و پرورش را ذكر مى‌فرمايد، و در هيچ چيز از امور دنيايى خدا نفرموده است كه من منّت بر مردم گذاشتم، لكن ... در مورد تعليم و تربيت ... با تعبير منت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد: منت گذاشته و پيغمبر را براى آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذكر مى‌فرمايد». «2» در جاى ديگر، در توضيح آيه مزبور، چنين ادامه مى‌دهد:
«تزكيه را مقدم ذكر فرموده است معلوم مى‌شود، تزكيه نفس از علم و حكمت بالاتر است، همينطور هم هست، اگر افراد يك ملّت تزكيه و تربيت شده باشند، آن ملت پيشرو است». «3» بنابراين، اگر چه از جهت زمانى، تعليم بر تربيت مقدم است و تا وقتى كه مربى آگاهيهاى لازم را به متربى ندهد، تربيت او امكان پذير نخواهد بود، اما از جهت رتبه و اهميت، بعد از تربيت قرار دارد و به عنوان وسيله و ابزارى در خدمت تربيت مى‌باشد.
[ 27 ] خلاصه‌ تعليم و تربيت با توجه به آيات قرآنى و سخنان انديشمندان اسلامى، از جهت دامنه و قلمرو، اهداف، نظرى و عملى بودن و شرايط با يكديگر تفاوت دارند، امّا به دليل وابستگى عملى با يكديگر، رابطه تنگاتنگى نيز بين آن دو وجود دارد، به گونه‌اى كه تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت بوده و از آن تأثير نيز مى‌پذيرد و هر كدام مكمل ديگرى است.
تربيت به خاطر اهداف عالى و ارزشمندش كه شامل جنبه‌هاى جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و ... مى‌شود، بر تعليم كه تنها به رشد نيروى فكرى انسان مى‌پردازد، مقدم بوده و برترى دارد و خداى تعالى آن را در آيات متعددى، مورد توجه قرار داده و به اهميت تربيت و ارزش والاى آن اشاره كرده است.
پرسش‌ 1- تعليم و تربيت چه تفاوتهايى با يكديگر دارند؟ به اختصار توضيح دهيد.
2- تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت است يعنى چه؟ آيه‌اى از قرآن را دراين زمينه ذكركنيد.
3- منظور از تأثير تربيت بر تعليم چيست؟
4- چرا تعليم و تربيت مكمل يكديگر هستند؟ توضيح داده و نظر امام خمينى (قدس سره) را در اين باره بنويسيد.
5- چرا تربيت بر تعليم مقدم است؟
[ 29 ] درس سوّم: اهميت تعليم و تربيت [1]
يكى از مسائل ارزشمند و كارساز در زندگى بشر، علم و آگاهى است. هر فرد انسانى از ابتداى تولد و شروع زندگى در اين جهان پهناور در پى به دست آوردن دانش در زمينه‌هاى گوناگون است و هر اندازه قواى ادراكى او رشد يابد، انگيزه بيشترى براى كشف مجهولات خود يافته، به دايره آگاهيهايش وسعت بيشترى مى‌بخشد. «دانايى و آگاهى» براى انسان مطلوب و لذت‌بخش است. علم، گذشته از اينكه وسيله‌اى است براى بهترزيستن و براى خوب از عهده مسؤوليت برآمدن، فى حدّ نفسه نيز مطلوب بشر است. «1» ز دانش زنده مانى جاودانى ز نادانى نيابى زندگانى‌ بود پيدا بر اهل علم اسرار ولى پوشيده گشت از چشم اغيار نه بهر خورد و خوابى همچو حيوان براى حكمت و علمى چو انسان «2» ارزش علم از ديدگاه اسلام‌ اسلام به عنوان يك آيين همه جانبه و كامل، با توجه به ابعاد جسمى و روحى انسان و نيازهاى واقعى او، براى علم و آگاهى ارزش ويژه‌اى در نظر گرفته است و همان گونه كه نقش بنيادى ايمان در جهت رشد و تعالى انسانها را مطرح كرده، بر نقش اساسى علم در رابطه با پويايى فردى و اجتماعى تأكيد كرده است.
قرآن كريم در آيات متعددى به ارزش علم و مقام بلند دانشمندان اشاره كرده، جهل و [ 30 ] نادانى را بشدّت مورد نكوهش قرار داده است. در آيه‌اى خطاب به پيامبراكرم صلى‌اللّه عليه و آله مى‌فرمايد:
«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنى‌ عِلْماً» «1» بگو پروردگارا بر دانش من بيفزاى.
در جاى ديگر نيز علم را به عنوان ارزش، وجه تمايز دانايان و نادانان معرفى كرده و خطاب به آن حضرت مى‌فرمايد:
«قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لايَعْلَمُونَ» «2» بگو، آيا آنهايى كه مى‌دانند با آنهايى كه نمى‌دانند برابرند.
سخنان گهربار پيشوايان اسلام درباره علم و نكوهش جهل، نشانگر ارزش ويژه‌اى است كه آن بزرگواران براى آگاهى و رشد فكرى انسان قائل بوده‌اند. رسول خدا (ص) با ارزشترين مردم را كسانى معرفى مى‌كند كه داراى علم بيشترى باشند:
«اكْثَرُ النَّاسَ قيمَةً اكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ اقَلُّ النَّاسِ قيمَةً اقَلُّهُمْ عِلْماً» «3» با ارزشترين مردم عالمترين آنها و كم ارزشترينشان كم علم‌ترين آنهاست.
امير مؤمنان صلوات الله عليه با اشاره به نجات‌بخش بودن علم مى‌فرمايد:
«الْعِلْمُ يُنْجيكَ، الْجَهْلُ يُرْديكَ» «4» دانش تو را نجات مى‌دهد و نادانى تو را پست مى‌سازد.
در جاى ديگر مى‌فرمايد:
«وَ لا كَنْزَ انْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ» «5» گنجى پر سودتر از علم نيست.
[ 31 ] البته بايد توجه داشت، دانشى مورد نظر اسلام است كه جهتدار بوده، با ايمان و تربيت الهى همراه باشد. به عبارت ديگر، از ديدگاه اسلام علمى كه مقدمه ايمان واقعى، عمل صالح و پيشرفت در تمامى زمينه‌هاى فكرى، فرهنگى، اجتماعى و ... باشد، بسيار گرانقدر و ارزشمند است، چه اينكه بدون چنين علمى ظلمت جهل سراسر زندگى انسانها را فراگرفته، موجب عقب ماندگيها و فرو رفتن در كژيها خواهد بود.
ارزش علم از ديدگاه دانشمندان‌ دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر درباره علم، سخنان زيبا و عميقى را بيان داشته‌اند كه نشانگر اهميت و ارزش بيش‌ازحد دانش و اثر و فايده آن در زندگى انسان است.
امام خمينى (قدس سره) بزرگ انديشمند قرن حاضر و مقتدا و مدرس هزاران انسان تشنه علم، مى‌فرمايد:
«با علم است كه انسان مى‌تواند تأمين سعادت دنيا و آخرت را بكند». «1» در بيانى ديگر با تأكيد بر سازندگى علم مى‌فرمايد:
«قلم و علم و بيان است كه مى‌تواند بشر را بسازد». «2» شهيد مطهرى (ره)، متفكر فرزانه، اسلام شناس و بيدارگر انديشه‌هاى خفته در عصر كنونى، درباره اهميت علم مى‌نويسد:
«علم و ايمان، دو ركن اساسى انسانيت انسان است». «3» علّامه‌طباطبايى (ره)، فيلسوف و مفسر كبير قرآن، به ارزشمندى علم اشاره كرده مى‌گويد:
«يكى از صفات پسنديده روحى، داشتن علم است و فضيلت و برترى دانا بر نادان از آفتاب روشنتر است. آنچه انسان را از ساير حيوانات امتياز مى‌دهد، همانا نيروى عقل و زيور علم است». «4» افلاطون، با اشاره به اهميت دانش و نتايج زيانبار جهل مى‌گويد: «به دنيا نيامدن بهتر [ 32 ] از تعليم نيافتن و نادان ماندن است، زيرا جهالت ريشه همه بدبختيهاست». «1» كنفوسيوس، زندگى راحت را در پرتو علم دانسته، مى‌گويد: «كشورى كه افراد آن از علم و دانش بهره‌مند باشند، ديگر طعم گرسنگى را نچشيده، زندگى راحت و آسوده‌اى خواهند داشت». «2» اسپينوزا، با تأكيد بر اينكه علم جويى پايه فضيلت است، مى‌گويد:
«كوشش براى كسب دانش، نخستين و يگانه پايه فضيلت است». «3» آناتول فرانس، دانش را كليد حلّ مشكلات بشر معرفى كرده، مى‌گويد:
«علم و دانش كليدى است كه تمام دربها با آن باز مى‌شود». «4» اهميت تعليم و تعلّم در اسلام‌ در اسلام توجه ويژه‌اى به مسأله تعليم و تعلّم شده و در آيات و روايات متعددى مورد تأكيد قرار گرفته است. به عنوان نمونه؛ خداوند در نخستين آياتى كه بر رسول اكرم صلى الله عليه و آله نازل كرده است، از تعليم و مقام معلم بودن خود براى انسان سخن به ميان آورده، مى‌فرمايد:
«عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ» «5» [خداوند] به آدمى آنچه را كه نمى‌دانست بياموخت.
در فرهنگ اسلام از يك سو، فراگيرى علم براى مسلمانان- اعم از زن و مرد- واجب شمرده شده است و از سوى ديگر، براى آن حد و مرزى معين نشده است. بدين معنا كه دانش‌اندوزى تا دورترين نقاط جهان و واپسين روزهاى عمر آدمى، امرى لازم شناخته شده است. چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَى اللَّحْدِ» «6» [ 33 ] از گهواره تا گور دانش بجوييد.
در جاى ديگر نيز مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّينِ» «1» علم را فراگيريد، اگر چه در چين [مكانى بسيار دور] باشد.
تلاش و تكاپوى وسيعى كه اسلام در ميدان تعليم و تعلّم دارد، در هيچ جاى ديگر به چشم‌نمى‌خورد؛ چرا كه دين الهى هم، جاهلان را به آموختن واداشته و هم آموزش را بر عالمان، واجب كرده است و به هر دو قشر (دانشمند و دانشجو) سفارش كرده كه هرگز به اندوخته‌هاى خويش بسنده نكنند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«عَلَى الْعالِمِ انْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ، وَ يُعَلِّمَ النَّاسَ ما قَدْ عَلِمَ، وَ عَلَى الْمُتَعَلِّمِ انْ يَدْ أَبَ نَفْسَهُ فى‌ طَلَبِ الْعِلْمِ، وَ لا يَمَلَّ مِنْ تَعَلُّمِهِ، وَ لا يَسْتَكْثِرَ ما عَلِمَ» «2» بر دانشمندا است كه آنچه را نمى‌داند، فراگيرد و آنچه را آموخته، به مردم بياموزد و بر دانشجوست كه خودش را براى طلب علم به زحمت اندازد و از فراگيرى آن خسته نشود و آنچه را فراگرفته زياد نپندارد.
امام خمينى (قدس سره) مى‌فرمايد:
«تعليم و تعلّم عبادتى است كه خداى تبارك و تعالى ما را به آن دعوت فرموده است». «3» شهيد مطهرى (ره) با اشاره به احاديث مزبور مى‌نويسد:
«علم فريضه‌اى است كه نه از لحاظ متعلم و نه از لحاظ معلم و نه از لحاظ زمان و نه از لحاظ مكان، محدوديت ندارد و اين عاليترين و بالاترين توصيه‌اى است كه مى‌توانسته بشود و شده است». «4» بنابراين، از ديدگاه اسلام، تعليم و تعلّم، داراى جايگاهى بس بلند و ارزشمند بوده، مقدمه و پايه ترقى و تكامل بشر در تمامى ابعاد مادى و معنوى است.
[ 34 ] خلاصه‌ علم‌جويى يكى از مهمترين ابعاد روحى بشر است كه نقش عظيمى را در رشد و پيشرفت آدمى در زمينه‌هاى گوناگون ايفا كرده است.
اسلام به عنوان آخرين و كاملترين دين الهى، براى دانش، فراگيرى و آموزش آن به ديگران، اهميت ويژه‌اى درنظر گرفته، در آيات و روايات متعددى آن را مورد تأكيد قرار داده است.
خداى متعال در قرآن كريم، خود را به عنوان اولين معلّم انسان معرفى كرده و ضمن ارزش نهادن بر علم و دانش‌اندوزى به مقام بلند دانشمندان اشاره كرده و جهل و نادانى را بشدت مورد نكوهش قرار داده است.
پيشوايان معصوم اسلام در سخنان گهربار خود، اهميت دانش و تعليم و تعلم را يادآور شده و به فراگيرى آن سفارش كرده‌اند.
دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر نيز به نوبه خود، نقش بنيادى علم در زندگى انسان را گوشزد نموده و آثار و فوايد آن را بازگو كرده‌اند.
پرسش‌ 1- آيه‌اى از قرآن كريم درباره اهميت علم ذكر كنيد.
2- پيامبر صلى الله عليه و آله درباره عمل بدون علم چه مى‌فرمايد؟
3- نظر دو تن از دانشمندان در مورد علم را بنويسيد.
4- حديثى از رسول خدا (ص) درباره فراگيرى دانش ذكر كنيد.
5- على عليه السلام وظيفه دانشمند و دانشجو را چه مى‌داند؟ توضيح دهيد.
[ 35 ] درس چهارم: اهميت تعليم و تربيت
[2]
اهميت تربيت‌ تربيت و پرورش صحيح قواى جسمى و روحى از جمله امور بسيار ضرورى در زندگى تمامى انسانهاست، چه اينكه تنها از اين راه است كه قابليّتها و استعدادهاى ذاتى انسان شكوفا شده، به رشد و كمال واقعى دست خواهد يافت. از اين رو كوچكترين بى‌توجهى نسبت به امر تربيت، زيانهاى جبران ناپذيرى را براى فرد و جامعه در پى خواهد داشت.
تعليم و تربيت در اسلام (ج‌1) 144 «منابع و مآخذ» دانه در آن جهان است.
قرآن كريم در آيات فراوانى، اهميت تربيت و تقدم آن بر تعليم را گوشزد كرده است.
در آيه‌اى با منّت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد:
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اذْبَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ انْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...» «1» خدا بر مؤمنان منّت گذاشت، كه رسولى از خودشان در ميان آنان برانگيخت، كه بر آنها آيات خدا را تلاوت كند، و تربيتشان كند، و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد.
امام خمينى (قدس سره) درباره اين آيه مى‌فرمايد:
«خداى تبارك و تعالى در يك سطح آموزش و پرورش را ذكر مى‌فرمايد، و در هيچ چيز از امور دنيايى خدا نفرموده است كه من منّت بر مردم گذاشتم، لكن ... در مورد تعليم و تربيت ... با تعبير منت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد: منت گذاشته و پيغمبر را براى آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذكر مى‌فرمايد». «2» در جاى ديگر، در توضيح آيه مزبور، چنين ادامه مى‌دهد:
«تزكيه را مقدم ذكر فرموده است معلوم مى‌شود، تزكيه نفس از علم و حكمت بالاتر است، همينطور هم هست، اگر افراد يك ملّت تزكيه و تربيت شده باشند، آن ملت پيشرو است». «3» بنابراين، اگر چه از جهت زمانى، تعليم بر تربيت مقدم است و تا وقتى كه مربى آگاهيهاى لازم را به متربى ندهد، تربيت او امكان پذير نخواهد بود، اما از جهت رتبه و اهميت، بعد از تربيت قرار دارد و به عنوان وسيله و ابزارى در خدمت تربيت مى‌باشد.
[ 27 ] خلاصه‌ تعليم و تربيت با توجه به آيات قرآنى و سخنان انديشمندان اسلامى، از جهت دامنه و قلمرو، اهداف، نظرى و عملى بودن و شرايط با يكديگر تفاوت دارند، امّا به دليل وابستگى عملى با يكديگر، رابطه تنگاتنگى نيز بين آن دو وجود دارد، به گونه‌اى كه تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت بوده و از آن تأثير نيز مى‌پذيرد و هر كدام مكمل ديگرى است.
تربيت به خاطر اهداف عالى و ارزشمندش كه شامل جنبه‌هاى جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و ... مى‌شود، بر تعليم كه تنها به رشد نيروى فكرى انسان مى‌پردازد، مقدم بوده و برترى دارد و خداى تعالى آن را در آيات متعددى، مورد توجه قرار داده و به اهميت تربيت و ارزش والاى آن اشاره كرده است.
پرسش‌ 1- تعليم و تربيت چه تفاوتهايى با يكديگر دارند؟ به اختصار توضيح دهيد.
2- تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت است يعنى چه؟ آيه‌اى از قرآن را دراين زمينه ذكركنيد.
3- منظور از تأثير تربيت بر تعليم چيست؟
4- چرا تعليم و تربيت مكمل يكديگر هستند؟ توضيح داده و نظر امام خمينى (قدس سره) را در اين باره بنويسيد.
5- چرا تربيت بر تعليم مقدم است؟
[ 29 ] درس سوّم: اهميت تعليم و تربيت [1]
يكى از مسائل ارزشمند و كارساز در زندگى بشر، علم و آگاهى است. هر فرد انسانى از ابتداى تولد و شروع زندگى در اين جهان پهناور در پى به دست آوردن دانش در زمينه‌هاى گوناگون است و هر اندازه قواى ادراكى او رشد يابد، انگيزه بيشترى براى كشف مجهولات خود يافته، به دايره آگاهيهايش وسعت بيشترى مى‌بخشد. «دانايى و آگاهى» براى انسان مطلوب و لذت‌بخش است. علم، گذشته از اينكه وسيله‌اى است براى بهترزيستن و براى خوب از عهده مسؤوليت برآمدن، فى حدّ نفسه نيز مطلوب بشر است. «1» ز دانش زنده مانى جاودانى ز نادانى نيابى زندگانى‌ بود پيدا بر اهل علم اسرار ولى پوشيده گشت از چشم اغيار نه بهر خورد و خوابى همچو حيوان براى حكمت و علمى چو انسان «2» ارزش علم از ديدگاه اسلام‌ اسلام به عنوان يك آيين همه جانبه و كامل، با توجه به ابعاد جسمى و روحى انسان و نيازهاى واقعى او، براى علم و آگاهى ارزش ويژه‌اى در نظر گرفته است و همان گونه كه نقش بنيادى ايمان در جهت رشد و تعالى انسانها را مطرح كرده، بر نقش اساسى علم در رابطه با پويايى فردى و اجتماعى تأكيد كرده است.
قرآن كريم در آيات متعددى به ارزش علم و مقام بلند دانشمندان اشاره كرده، جهل و [ 30 ] نادانى را بشدّت مورد نكوهش قرار داده است. در آيه‌اى خطاب به پيامبراكرم صلى‌اللّه عليه و آله مى‌فرمايد:
«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنى‌ عِلْماً» «1» بگو پروردگارا بر دانش من بيفزاى.
در جاى ديگر نيز علم را به عنوان ارزش، وجه تمايز دانايان و نادانان معرفى كرده و خطاب به آن حضرت مى‌فرمايد:
«قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لايَعْلَمُونَ» «2» بگو، آيا آنهايى كه مى‌دانند با آنهايى كه نمى‌دانند برابرند.
سخنان گهربار پيشوايان اسلام درباره علم و نكوهش جهل، نشانگر ارزش ويژه‌اى است كه آن بزرگواران براى آگاهى و رشد فكرى انسان قائل بوده‌اند. رسول خدا (ص) با ارزشترين مردم را كسانى معرفى مى‌كند كه داراى علم بيشترى باشند:
«اكْثَرُ النَّاسَ قيمَةً اكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ اقَلُّ النَّاسِ قيمَةً اقَلُّهُمْ عِلْماً» «3» با ارزشترين مردم عالمترين آنها و كم ارزشترينشان كم علم‌ترين آنهاست.
امير مؤمنان صلوات الله عليه با اشاره به نجات‌بخش بودن علم مى‌فرمايد:
«الْعِلْمُ يُنْجيكَ، الْجَهْلُ يُرْديكَ» «4» دانش تو را نجات مى‌دهد و نادانى تو را پست مى‌سازد.
در جاى ديگر مى‌فرمايد:
«وَ لا كَنْزَ انْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ» «5» گنجى پر سودتر از علم نيست.
[ 31 ] البته بايد توجه داشت، دانشى مورد نظر اسلام است كه جهتدار بوده، با ايمان و تربيت الهى همراه باشد. به عبارت ديگر، از ديدگاه اسلام علمى كه مقدمه ايمان واقعى، عمل صالح و پيشرفت در تمامى زمينه‌هاى فكرى، فرهنگى، اجتماعى و ... باشد، بسيار گرانقدر و ارزشمند است، چه اينكه بدون چنين علمى ظلمت جهل سراسر زندگى انسانها را فراگرفته، موجب عقب ماندگيها و فرو رفتن در كژيها خواهد بود.
ارزش علم از ديدگاه دانشمندان‌ دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر درباره علم، سخنان زيبا و عميقى را بيان داشته‌اند كه نشانگر اهميت و ارزش بيش‌ازحد دانش و اثر و فايده آن در زندگى انسان است.
امام خمينى (قدس سره) بزرگ انديشمند قرن حاضر و مقتدا و مدرس هزاران انسان تشنه علم، مى‌فرمايد:
«با علم است كه انسان مى‌تواند تأمين سعادت دنيا و آخرت را بكند». «1» در بيانى ديگر با تأكيد بر سازندگى علم مى‌فرمايد:
«قلم و علم و بيان است كه مى‌تواند بشر را بسازد». «2» شهيد مطهرى (ره)، متفكر فرزانه، اسلام شناس و بيدارگر انديشه‌هاى خفته در عصر كنونى، درباره اهميت علم مى‌نويسد:
«علم و ايمان، دو ركن اساسى انسانيت انسان است». «3» علّامه‌طباطبايى (ره)، فيلسوف و مفسر كبير قرآن، به ارزشمندى علم اشاره كرده مى‌گويد:
«يكى از صفات پسنديده روحى، داشتن علم است و فضيلت و برترى دانا بر نادان از آفتاب روشنتر است. آنچه انسان را از ساير حيوانات امتياز مى‌دهد، همانا نيروى عقل و زيور علم است». «4» افلاطون، با اشاره به اهميت دانش و نتايج زيانبار جهل مى‌گويد: «به دنيا نيامدن بهتر [ 32 ] از تعليم نيافتن و نادان ماندن است، زيرا جهالت ريشه همه بدبختيهاست». «1» كنفوسيوس، زندگى راحت را در پرتو علم دانسته، مى‌گويد: «كشورى كه افراد آن از علم و دانش بهره‌مند باشند، ديگر طعم گرسنگى را نچشيده، زندگى راحت و آسوده‌اى خواهند داشت». «2» اسپينوزا، با تأكيد بر اينكه علم جويى پايه فضيلت است، مى‌گويد:
«كوشش براى كسب دانش، نخستين و يگانه پايه فضيلت است». «3» آناتول فرانس، دانش را كليد حلّ مشكلات بشر معرفى كرده، مى‌گويد:
«علم و دانش كليدى است كه تمام دربها با آن باز مى‌شود». «4» اهميت تعليم و تعلّم در اسلام‌ در اسلام توجه ويژه‌اى به مسأله تعليم و تعلّم شده و در آيات و روايات متعددى مورد تأكيد قرار گرفته است. به عنوان نمونه؛ خداوند در نخستين آياتى كه بر رسول اكرم صلى الله عليه و آله نازل كرده است، از تعليم و مقام معلم بودن خود براى انسان سخن به ميان آورده، مى‌فرمايد:
«عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ» «5» [خداوند] به آدمى آنچه را كه نمى‌دانست بياموخت.
در فرهنگ اسلام از يك سو، فراگيرى علم براى مسلمانان- اعم از زن و مرد- واجب شمرده شده است و از سوى ديگر، براى آن حد و مرزى معين نشده است. بدين معنا كه دانش‌اندوزى تا دورترين نقاط جهان و واپسين روزهاى عمر آدمى، امرى لازم شناخته شده است. چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَى اللَّحْدِ» «6» [ 33 ] از گهواره تا گور دانش بجوييد.
در جاى ديگر نيز مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّينِ» «1» علم را فراگيريد، اگر چه در چين [مكانى بسيار دور] باشد.
تلاش و تكاپوى وسيعى كه اسلام در ميدان تعليم و تعلّم دارد، در هيچ جاى ديگر به چشم‌نمى‌خورد؛ چرا كه دين الهى هم، جاهلان را به آموختن واداشته و هم آموزش را بر عالمان، واجب كرده است و به هر دو قشر (دانشمند و دانشجو) سفارش كرده كه هرگز به اندوخته‌هاى خويش بسنده نكنند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«عَلَى الْعالِمِ انْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ، وَ يُعَلِّمَ النَّاسَ ما قَدْ عَلِمَ، وَ عَلَى الْمُتَعَلِّمِ انْ يَدْ أَبَ نَفْسَهُ فى‌ طَلَبِ الْعِلْمِ، وَ لا يَمَلَّ مِنْ تَعَلُّمِهِ، وَ لا يَسْتَكْثِرَ ما عَلِمَ» «2» بر دانشمندا است كه آنچه را نمى‌داند، فراگيرد و آنچه را آموخته، به مردم بياموزد و بر دانشجوست كه خودش را براى طلب علم به زحمت اندازد و از فراگيرى آن خسته نشود و آنچه را فراگرفته زياد نپندارد.
امام خمينى (قدس سره) مى‌فرمايد:
«تعليم و تعلّم عبادتى است كه خداى تبارك و تعالى ما را به آن دعوت فرموده است». «3» شهيد مطهرى (ره) با اشاره به احاديث مزبور مى‌نويسد:
«علم فريضه‌اى است كه نه از لحاظ متعلم و نه از لحاظ معلم و نه از لحاظ زمان و نه از لحاظ مكان، محدوديت ندارد و اين عاليترين و بالاترين توصيه‌اى است كه مى‌توانسته بشود و شده است». «4» بنابراين، از ديدگاه اسلام، تعليم و تعلّم، داراى جايگاهى بس بلند و ارزشمند بوده، مقدمه و پايه ترقى و تكامل بشر در تمامى ابعاد مادى و معنوى است.
[ 34 ] خلاصه‌ علم‌جويى يكى از مهمترين ابعاد روحى بشر است كه نقش عظيمى را در رشد و پيشرفت آدمى در زمينه‌هاى گوناگون ايفا كرده است.
اسلام به عنوان آخرين و كاملترين دين الهى، براى دانش، فراگيرى و آموزش آن به ديگران، اهميت ويژه‌اى درنظر گرفته، در آيات و روايات متعددى آن را مورد تأكيد قرار داده است.
خداى متعال در قرآن كريم، خود را به عنوان اولين معلّم انسان معرفى كرده و ضمن ارزش نهادن بر علم و دانش‌اندوزى به مقام بلند دانشمندان اشاره كرده و جهل و نادانى را بشدت مورد نكوهش قرار داده است.
پيشوايان معصوم اسلام در سخنان گهربار خود، اهميت دانش و تعليم و تعلم را يادآور شده و به فراگيرى آن سفارش كرده‌اند.
دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر نيز به نوبه خود، نقش بنيادى علم در زندگى انسان را گوشزد نموده و آثار و فوايد آن را بازگو كرده‌اند.
پرسش‌ 1- آيه‌اى از قرآن كريم درباره اهميت علم ذكر كنيد.
2- پيامبر صلى الله عليه و آله درباره عمل بدون علم چه مى‌فرمايد؟
3- نظر دو تن از دانشمندان در مورد علم را بنويسيد.
4- حديثى از رسول خدا (ص) درباره فراگيرى دانش ذكر كنيد.
5- على عليه السلام وظيفه دانشمند و دانشجو را چه مى‌داند؟ توضيح دهيد.
[ 35 ] درس چهارم: اهميت تعليم و تربيت
[2]
اهميت تربيت‌ تربيت و پرورش صحيح قواى جسمى و روحى از جمله امور بسيار ضرورى در زندگى تمامى انسانهاست، چه اينكه تنها از اين راه است كه قابليّتها و استعدادهاى ذاتى انسان شكوفا شده، به رشد و كمال واقعى دست خواهد يافت. از اين رو كوچكترين بى‌توجهى نسبت به امر تربيت، زيانهاى جبران ناپذيرى را براى فرد و جامعه در پى خواهد داشت.
تعليم و تربيت در اسلام (ج‌1) 144 «منابع و مآخذ» دانه در آن جهان است.
قرآن كريم در آيات فراوانى، اهميت تربيت و تقدم آن بر تعليم را گوشزد كرده است.
در آيه‌اى با منّت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد:
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اذْبَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ انْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...» «1» خدا بر مؤمنان منّت گذاشت، كه رسولى از خودشان در ميان آنان برانگيخت، كه بر آنها آيات خدا را تلاوت كند، و تربيتشان كند، و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد.
امام خمينى (قدس سره) درباره اين آيه مى‌فرمايد:
«خداى تبارك و تعالى در يك سطح آموزش و پرورش را ذكر مى‌فرمايد، و در هيچ چيز از امور دنيايى خدا نفرموده است كه من منّت بر مردم گذاشتم، لكن ... در مورد تعليم و تربيت ... با تعبير منت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد: منت گذاشته و پيغمبر را براى آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذكر مى‌فرمايد». «2» در جاى ديگر، در توضيح آيه مزبور، چنين ادامه مى‌دهد:
«تزكيه را مقدم ذكر فرموده است معلوم مى‌شود، تزكيه نفس از علم و حكمت بالاتر است، همينطور هم هست، اگر افراد يك ملّت تزكيه و تربيت شده باشند، آن ملت پيشرو است». «3» بنابراين، اگر چه از جهت زمانى، تعليم بر تربيت مقدم است و تا وقتى كه مربى آگاهيهاى لازم را به متربى ندهد، تربيت او امكان پذير نخواهد بود، اما از جهت رتبه و اهميت، بعد از تربيت قرار دارد و به عنوان وسيله و ابزارى در خدمت تربيت مى‌باشد.
[ 27 ] خلاصه‌ تعليم و تربيت با توجه به آيات قرآنى و سخنان انديشمندان اسلامى، از جهت دامنه و قلمرو، اهداف، نظرى و عملى بودن و شرايط با يكديگر تفاوت دارند، امّا به دليل وابستگى عملى با يكديگر، رابطه تنگاتنگى نيز بين آن دو وجود دارد، به گونه‌اى كه تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت بوده و از آن تأثير نيز مى‌پذيرد و هر كدام مكمل ديگرى است.
تربيت به خاطر اهداف عالى و ارزشمندش كه شامل جنبه‌هاى جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و ... مى‌شود، بر تعليم كه تنها به رشد نيروى فكرى انسان مى‌پردازد، مقدم بوده و برترى دارد و خداى تعالى آن را در آيات متعددى، مورد توجه قرار داده و به اهميت تربيت و ارزش والاى آن اشاره كرده است.
پرسش‌ 1- تعليم و تربيت چه تفاوتهايى با يكديگر دارند؟ به اختصار توضيح دهيد.
2- تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت است يعنى چه؟ آيه‌اى از قرآن را دراين زمينه ذكركنيد.
3- منظور از تأثير تربيت بر تعليم چيست؟
4- چرا تعليم و تربيت مكمل يكديگر هستند؟ توضيح داده و نظر امام خمينى (قدس سره) را در اين باره بنويسيد.
5- چرا تربيت بر تعليم مقدم است؟
[ 29 ] درس سوّم: اهميت تعليم و تربيت [1]
يكى از مسائل ارزشمند و كارساز در زندگى بشر، علم و آگاهى است. هر فرد انسانى از ابتداى تولد و شروع زندگى در اين جهان پهناور در پى به دست آوردن دانش در زمينه‌هاى گوناگون است و هر اندازه قواى ادراكى او رشد يابد، انگيزه بيشترى براى كشف مجهولات خود يافته، به دايره آگاهيهايش وسعت بيشترى مى‌بخشد. «دانايى و آگاهى» براى انسان مطلوب و لذت‌بخش است. علم، گذشته از اينكه وسيله‌اى است براى بهترزيستن و براى خوب از عهده مسؤوليت برآمدن، فى حدّ نفسه نيز مطلوب بشر است. «1» ز دانش زنده مانى جاودانى ز نادانى نيابى زندگانى‌ بود پيدا بر اهل علم اسرار ولى پوشيده گشت از چشم اغيار نه بهر خورد و خوابى همچو حيوان براى حكمت و علمى چو انسان «2» ارزش علم از ديدگاه اسلام‌ اسلام به عنوان يك آيين همه جانبه و كامل، با توجه به ابعاد جسمى و روحى انسان و نيازهاى واقعى او، براى علم و آگاهى ارزش ويژه‌اى در نظر گرفته است و همان گونه كه نقش بنيادى ايمان در جهت رشد و تعالى انسانها را مطرح كرده، بر نقش اساسى علم در رابطه با پويايى فردى و اجتماعى تأكيد كرده است.
قرآن كريم در آيات متعددى به ارزش علم و مقام بلند دانشمندان اشاره كرده، جهل و [ 30 ] نادانى را بشدّت مورد نكوهش قرار داده است. در آيه‌اى خطاب به پيامبراكرم صلى‌اللّه عليه و آله مى‌فرمايد:
«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنى‌ عِلْماً» «1» بگو پروردگارا بر دانش من بيفزاى.
در جاى ديگر نيز علم را به عنوان ارزش، وجه تمايز دانايان و نادانان معرفى كرده و خطاب به آن حضرت مى‌فرمايد:
«قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لايَعْلَمُونَ» «2» بگو، آيا آنهايى كه مى‌دانند با آنهايى كه نمى‌دانند برابرند.
سخنان گهربار پيشوايان اسلام درباره علم و نكوهش جهل، نشانگر ارزش ويژه‌اى است كه آن بزرگواران براى آگاهى و رشد فكرى انسان قائل بوده‌اند. رسول خدا (ص) با ارزشترين مردم را كسانى معرفى مى‌كند كه داراى علم بيشترى باشند:
«اكْثَرُ النَّاسَ قيمَةً اكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ اقَلُّ النَّاسِ قيمَةً اقَلُّهُمْ عِلْماً» «3» با ارزشترين مردم عالمترين آنها و كم ارزشترينشان كم علم‌ترين آنهاست.
امير مؤمنان صلوات الله عليه با اشاره به نجات‌بخش بودن علم مى‌فرمايد:
«الْعِلْمُ يُنْجيكَ، الْجَهْلُ يُرْديكَ» «4» دانش تو را نجات مى‌دهد و نادانى تو را پست مى‌سازد.
در جاى ديگر مى‌فرمايد:
«وَ لا كَنْزَ انْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ» «5» گنجى پر سودتر از علم نيست.
[ 31 ] البته بايد توجه داشت، دانشى مورد نظر اسلام است كه جهتدار بوده، با ايمان و تربيت الهى همراه باشد. به عبارت ديگر، از ديدگاه اسلام علمى كه مقدمه ايمان واقعى، عمل صالح و پيشرفت در تمامى زمينه‌هاى فكرى، فرهنگى، اجتماعى و ... باشد، بسيار گرانقدر و ارزشمند است، چه اينكه بدون چنين علمى ظلمت جهل سراسر زندگى انسانها را فراگرفته، موجب عقب ماندگيها و فرو رفتن در كژيها خواهد بود.
ارزش علم از ديدگاه دانشمندان‌ دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر درباره علم، سخنان زيبا و عميقى را بيان داشته‌اند كه نشانگر اهميت و ارزش بيش‌ازحد دانش و اثر و فايده آن در زندگى انسان است.
امام خمينى (قدس سره) بزرگ انديشمند قرن حاضر و مقتدا و مدرس هزاران انسان تشنه علم، مى‌فرمايد:
«با علم است كه انسان مى‌تواند تأمين سعادت دنيا و آخرت را بكند». «1» در بيانى ديگر با تأكيد بر سازندگى علم مى‌فرمايد:
«قلم و علم و بيان است كه مى‌تواند بشر را بسازد». «2» شهيد مطهرى (ره)، متفكر فرزانه، اسلام شناس و بيدارگر انديشه‌هاى خفته در عصر كنونى، درباره اهميت علم مى‌نويسد:
«علم و ايمان، دو ركن اساسى انسانيت انسان است». «3» علّامه‌طباطبايى (ره)، فيلسوف و مفسر كبير قرآن، به ارزشمندى علم اشاره كرده مى‌گويد:
«يكى از صفات پسنديده روحى، داشتن علم است و فضيلت و برترى دانا بر نادان از آفتاب روشنتر است. آنچه انسان را از ساير حيوانات امتياز مى‌دهد، همانا نيروى عقل و زيور علم است». «4» افلاطون، با اشاره به اهميت دانش و نتايج زيانبار جهل مى‌گويد: «به دنيا نيامدن بهتر [ 32 ] از تعليم نيافتن و نادان ماندن است، زيرا جهالت ريشه همه بدبختيهاست». «1» كنفوسيوس، زندگى راحت را در پرتو علم دانسته، مى‌گويد: «كشورى كه افراد آن از علم و دانش بهره‌مند باشند، ديگر طعم گرسنگى را نچشيده، زندگى راحت و آسوده‌اى خواهند داشت». «2» اسپينوزا، با تأكيد بر اينكه علم جويى پايه فضيلت است، مى‌گويد:
«كوشش براى كسب دانش، نخستين و يگانه پايه فضيلت است». «3» آناتول فرانس، دانش را كليد حلّ مشكلات بشر معرفى كرده، مى‌گويد:
«علم و دانش كليدى است كه تمام دربها با آن باز مى‌شود». «4» اهميت تعليم و تعلّم در اسلام‌ در اسلام توجه ويژه‌اى به مسأله تعليم و تعلّم شده و در آيات و روايات متعددى مورد تأكيد قرار گرفته است. به عنوان نمونه؛ خداوند در نخستين آياتى كه بر رسول اكرم صلى الله عليه و آله نازل كرده است، از تعليم و مقام معلم بودن خود براى انسان سخن به ميان آورده، مى‌فرمايد:
«عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ» «5» [خداوند] به آدمى آنچه را كه نمى‌دانست بياموخت.
در فرهنگ اسلام از يك سو، فراگيرى علم براى مسلمانان- اعم از زن و مرد- واجب شمرده شده است و از سوى ديگر، براى آن حد و مرزى معين نشده است. بدين معنا كه دانش‌اندوزى تا دورترين نقاط جهان و واپسين روزهاى عمر آدمى، امرى لازم شناخته شده است. چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَى اللَّحْدِ» «6» [ 33 ] از گهواره تا گور دانش بجوييد.
در جاى ديگر نيز مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّينِ» «1» علم را فراگيريد، اگر چه در چين [مكانى بسيار دور] باشد.
تلاش و تكاپوى وسيعى كه اسلام در ميدان تعليم و تعلّم دارد، در هيچ جاى ديگر به چشم‌نمى‌خورد؛ چرا كه دين الهى هم، جاهلان را به آموختن واداشته و هم آموزش را بر عالمان، واجب كرده است و به هر دو قشر (دانشمند و دانشجو) سفارش كرده كه هرگز به اندوخته‌هاى خويش بسنده نكنند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«عَلَى الْعالِمِ انْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ، وَ يُعَلِّمَ النَّاسَ ما قَدْ عَلِمَ، وَ عَلَى الْمُتَعَلِّمِ انْ يَدْ أَبَ نَفْسَهُ فى‌ طَلَبِ الْعِلْمِ، وَ لا يَمَلَّ مِنْ تَعَلُّمِهِ، وَ لا يَسْتَكْثِرَ ما عَلِمَ» «2» بر دانشمندا است كه آنچه را نمى‌داند، فراگيرد و آنچه را آموخته، به مردم بياموزد و بر دانشجوست كه خودش را براى طلب علم به زحمت اندازد و از فراگيرى آن خسته نشود و آنچه را فراگرفته زياد نپندارد.
امام خمينى (قدس سره) مى‌فرمايد:
«تعليم و تعلّم عبادتى است كه خداى تبارك و تعالى ما را به آن دعوت فرموده است». «3» شهيد مطهرى (ره) با اشاره به احاديث مزبور مى‌نويسد:
«علم فريضه‌اى است كه نه از لحاظ متعلم و نه از لحاظ معلم و نه از لحاظ زمان و نه از لحاظ مكان، محدوديت ندارد و اين عاليترين و بالاترين توصيه‌اى است كه مى‌توانسته بشود و شده است». «4» بنابراين، از ديدگاه اسلام، تعليم و تعلّم، داراى جايگاهى بس بلند و ارزشمند بوده، مقدمه و پايه ترقى و تكامل بشر در تمامى ابعاد مادى و معنوى است.
[ 34 ] خلاصه‌ علم‌جويى يكى از مهمترين ابعاد روحى بشر است كه نقش عظيمى را در رشد و پيشرفت آدمى در زمينه‌هاى گوناگون ايفا كرده است.
اسلام به عنوان آخرين و كاملترين دين الهى، براى دانش، فراگيرى و آموزش آن به ديگران، اهميت ويژه‌اى درنظر گرفته، در آيات و روايات متعددى آن را مورد تأكيد قرار داده است.
خداى متعال در قرآن كريم، خود را به عنوان اولين معلّم انسان معرفى كرده و ضمن ارزش نهادن بر علم و دانش‌اندوزى به مقام بلند دانشمندان اشاره كرده و جهل و نادانى را بشدت مورد نكوهش قرار داده است.
پيشوايان معصوم اسلام در سخنان گهربار خود، اهميت دانش و تعليم و تعلم را يادآور شده و به فراگيرى آن سفارش كرده‌اند.
دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر نيز به نوبه خود، نقش بنيادى علم در زندگى انسان را گوشزد نموده و آثار و فوايد آن را بازگو كرده‌اند.
پرسش‌ 1- آيه‌اى از قرآن كريم درباره اهميت علم ذكر كنيد.
2- پيامبر صلى الله عليه و آله درباره عمل بدون علم چه مى‌فرمايد؟
3- نظر دو تن از دانشمندان در مورد علم را بنويسيد.
4- حديثى از رسول خدا (ص) درباره فراگيرى دانش ذكر كنيد.
5- على عليه السلام وظيفه دانشمند و دانشجو را چه مى‌داند؟ توضيح دهيد.
[ 35 ] درس چهارم: اهميت تعليم و تربيت
[2]
اهميت تربيت‌ تربيت و پرورش صحيح قواى جسمى و روحى از جمله امور بسيار ضرورى در زندگى تمامى انسانهاست، چه اينكه تنها از اين راه است كه قابليّتها و استعدادهاى ذاتى انسان شكوفا شده، به رشد و كمال واقعى دست خواهد يافت. از اين رو كوچكترين بى‌توجهى نسبت به امر تربيت، زيانهاى جبران ناپذيرى را براى فرد و جامعه در پى خواهد داشت.
تعليم و تربيت در اسلام (ج‌1) 144 «منابع و مآخذ» دانه در آن جهان است.
قرآن كريم در آيات فراوانى، اهميت تربيت و تقدم آن بر تعليم را گوشزد كرده است.
در آيه‌اى با منّت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد:
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اذْبَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ انْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...» «1» خدا بر مؤمنان منّت گذاشت، كه رسولى از خودشان در ميان آنان برانگيخت، كه بر آنها آيات خدا را تلاوت كند، و تربيتشان كند، و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد.
امام خمينى (قدس سره) درباره اين آيه مى‌فرمايد:
«خداى تبارك و تعالى در يك سطح آموزش و پرورش را ذكر مى‌فرمايد، و در هيچ چيز از امور دنيايى خدا نفرموده است كه من منّت بر مردم گذاشتم، لكن ... در مورد تعليم و تربيت ... با تعبير منت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد: منت گذاشته و پيغمبر را براى آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذكر مى‌فرمايد». «2» در جاى ديگر، در توضيح آيه مزبور، چنين ادامه مى‌دهد:
«تزكيه را مقدم ذكر فرموده است معلوم مى‌شود، تزكيه نفس از علم و حكمت بالاتر است، همينطور هم هست، اگر افراد يك ملّت تزكيه و تربيت شده باشند، آن ملت پيشرو است». «3» بنابراين، اگر چه از جهت زمانى، تعليم بر تربيت مقدم است و تا وقتى كه مربى آگاهيهاى لازم را به متربى ندهد، تربيت او امكان پذير نخواهد بود، اما از جهت رتبه و اهميت، بعد از تربيت قرار دارد و به عنوان وسيله و ابزارى در خدمت تربيت مى‌باشد.
[ 27 ] خلاصه‌ تعليم و تربيت با توجه به آيات قرآنى و سخنان انديشمندان اسلامى، از جهت دامنه و قلمرو، اهداف، نظرى و عملى بودن و شرايط با يكديگر تفاوت دارند، امّا به دليل وابستگى عملى با يكديگر، رابطه تنگاتنگى نيز بين آن دو وجود دارد، به گونه‌اى كه تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت بوده و از آن تأثير نيز مى‌پذيرد و هر كدام مكمل ديگرى است.
تربيت به خاطر اهداف عالى و ارزشمندش كه شامل جنبه‌هاى جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و ... مى‌شود، بر تعليم كه تنها به رشد نيروى فكرى انسان مى‌پردازد، مقدم بوده و برترى دارد و خداى تعالى آن را در آيات متعددى، مورد توجه قرار داده و به اهميت تربيت و ارزش والاى آن اشاره كرده است.
پرسش‌ 1- تعليم و تربيت چه تفاوتهايى با يكديگر دارند؟ به اختصار توضيح دهيد.
2- تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت است يعنى چه؟ آيه‌اى از قرآن را دراين زمينه ذكركنيد.
3- منظور از تأثير تربيت بر تعليم چيست؟
4- چرا تعليم و تربيت مكمل يكديگر هستند؟ توضيح داده و نظر امام خمينى (قدس سره) را در اين باره بنويسيد.
5- چرا تربيت بر تعليم مقدم است؟
[ 29 ] درس سوّم: اهميت تعليم و تربيت [1]
يكى از مسائل ارزشمند و كارساز در زندگى بشر، علم و آگاهى است. هر فرد انسانى از ابتداى تولد و شروع زندگى در اين جهان پهناور در پى به دست آوردن دانش در زمينه‌هاى گوناگون است و هر اندازه قواى ادراكى او رشد يابد، انگيزه بيشترى براى كشف مجهولات خود يافته، به دايره آگاهيهايش وسعت بيشترى مى‌بخشد. «دانايى و آگاهى» براى انسان مطلوب و لذت‌بخش است. علم، گذشته از اينكه وسيله‌اى است براى بهترزيستن و براى خوب از عهده مسؤوليت برآمدن، فى حدّ نفسه نيز مطلوب بشر است. «1» ز دانش زنده مانى جاودانى ز نادانى نيابى زندگانى‌ بود پيدا بر اهل علم اسرار ولى پوشيده گشت از چشم اغيار نه بهر خورد و خوابى همچو حيوان براى حكمت و علمى چو انسان «2» ارزش علم از ديدگاه اسلام‌ اسلام به عنوان يك آيين همه جانبه و كامل، با توجه به ابعاد جسمى و روحى انسان و نيازهاى واقعى او، براى علم و آگاهى ارزش ويژه‌اى در نظر گرفته است و همان گونه كه نقش بنيادى ايمان در جهت رشد و تعالى انسانها را مطرح كرده، بر نقش اساسى علم در رابطه با پويايى فردى و اجتماعى تأكيد كرده است.
قرآن كريم در آيات متعددى به ارزش علم و مقام بلند دانشمندان اشاره كرده، جهل و [ 30 ] نادانى را بشدّت مورد نكوهش قرار داده است. در آيه‌اى خطاب به پيامبراكرم صلى‌اللّه عليه و آله مى‌فرمايد:
«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنى‌ عِلْماً» «1» بگو پروردگارا بر دانش من بيفزاى.
در جاى ديگر نيز علم را به عنوان ارزش، وجه تمايز دانايان و نادانان معرفى كرده و خطاب به آن حضرت مى‌فرمايد:
«قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لايَعْلَمُونَ» «2» بگو، آيا آنهايى كه مى‌دانند با آنهايى كه نمى‌دانند برابرند.
سخنان گهربار پيشوايان اسلام درباره علم و نكوهش جهل، نشانگر ارزش ويژه‌اى است كه آن بزرگواران براى آگاهى و رشد فكرى انسان قائل بوده‌اند. رسول خدا (ص) با ارزشترين مردم را كسانى معرفى مى‌كند كه داراى علم بيشترى باشند:
«اكْثَرُ النَّاسَ قيمَةً اكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ اقَلُّ النَّاسِ قيمَةً اقَلُّهُمْ عِلْماً» «3» با ارزشترين مردم عالمترين آنها و كم ارزشترينشان كم علم‌ترين آنهاست.
امير مؤمنان صلوات الله عليه با اشاره به نجات‌بخش بودن علم مى‌فرمايد:
«الْعِلْمُ يُنْجيكَ، الْجَهْلُ يُرْديكَ» «4» دانش تو را نجات مى‌دهد و نادانى تو را پست مى‌سازد.
در جاى ديگر مى‌فرمايد:
«وَ لا كَنْزَ انْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ» «5» گنجى پر سودتر از علم نيست.
[ 31 ] البته بايد توجه داشت، دانشى مورد نظر اسلام است كه جهتدار بوده، با ايمان و تربيت الهى همراه باشد. به عبارت ديگر، از ديدگاه اسلام علمى كه مقدمه ايمان واقعى، عمل صالح و پيشرفت در تمامى زمينه‌هاى فكرى، فرهنگى، اجتماعى و ... باشد، بسيار گرانقدر و ارزشمند است، چه اينكه بدون چنين علمى ظلمت جهل سراسر زندگى انسانها را فراگرفته، موجب عقب ماندگيها و فرو رفتن در كژيها خواهد بود.
ارزش علم از ديدگاه دانشمندان‌ دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر درباره علم، سخنان زيبا و عميقى را بيان داشته‌اند كه نشانگر اهميت و ارزش بيش‌ازحد دانش و اثر و فايده آن در زندگى انسان است.
امام خمينى (قدس سره) بزرگ انديشمند قرن حاضر و مقتدا و مدرس هزاران انسان تشنه علم، مى‌فرمايد:
«با علم است كه انسان مى‌تواند تأمين سعادت دنيا و آخرت را بكند». «1» در بيانى ديگر با تأكيد بر سازندگى علم مى‌فرمايد:
«قلم و علم و بيان است كه مى‌تواند بشر را بسازد». «2» شهيد مطهرى (ره)، متفكر فرزانه، اسلام شناس و بيدارگر انديشه‌هاى خفته در عصر كنونى، درباره اهميت علم مى‌نويسد:
«علم و ايمان، دو ركن اساسى انسانيت انسان است». «3» علّامه‌طباطبايى (ره)، فيلسوف و مفسر كبير قرآن، به ارزشمندى علم اشاره كرده مى‌گويد:
«يكى از صفات پسنديده روحى، داشتن علم است و فضيلت و برترى دانا بر نادان از آفتاب روشنتر است. آنچه انسان را از ساير حيوانات امتياز مى‌دهد، همانا نيروى عقل و زيور علم است». «4» افلاطون، با اشاره به اهميت دانش و نتايج زيانبار جهل مى‌گويد: «به دنيا نيامدن بهتر [ 32 ] از تعليم نيافتن و نادان ماندن است، زيرا جهالت ريشه همه بدبختيهاست». «1» كنفوسيوس، زندگى راحت را در پرتو علم دانسته، مى‌گويد: «كشورى كه افراد آن از علم و دانش بهره‌مند باشند، ديگر طعم گرسنگى را نچشيده، زندگى راحت و آسوده‌اى خواهند داشت». «2» اسپينوزا، با تأكيد بر اينكه علم جويى پايه فضيلت است، مى‌گويد:
«كوشش براى كسب دانش، نخستين و يگانه پايه فضيلت است». «3» آناتول فرانس، دانش را كليد حلّ مشكلات بشر معرفى كرده، مى‌گويد:
«علم و دانش كليدى است كه تمام دربها با آن باز مى‌شود». «4» اهميت تعليم و تعلّم در اسلام‌ در اسلام توجه ويژه‌اى به مسأله تعليم و تعلّم شده و در آيات و روايات متعددى مورد تأكيد قرار گرفته است. به عنوان نمونه؛ خداوند در نخستين آياتى كه بر رسول اكرم صلى الله عليه و آله نازل كرده است، از تعليم و مقام معلم بودن خود براى انسان سخن به ميان آورده، مى‌فرمايد:
«عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ» «5» [خداوند] به آدمى آنچه را كه نمى‌دانست بياموخت.
در فرهنگ اسلام از يك سو، فراگيرى علم براى مسلمانان- اعم از زن و مرد- واجب شمرده شده است و از سوى ديگر، براى آن حد و مرزى معين نشده است. بدين معنا كه دانش‌اندوزى تا دورترين نقاط جهان و واپسين روزهاى عمر آدمى، امرى لازم شناخته شده است. چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَى اللَّحْدِ» «6» [ 33 ] از گهواره تا گور دانش بجوييد.
در جاى ديگر نيز مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّينِ» «1» علم را فراگيريد، اگر چه در چين [مكانى بسيار دور] باشد.
تلاش و تكاپوى وسيعى كه اسلام در ميدان تعليم و تعلّم دارد، در هيچ جاى ديگر به چشم‌نمى‌خورد؛ چرا كه دين الهى هم، جاهلان را به آموختن واداشته و هم آموزش را بر عالمان، واجب كرده است و به هر دو قشر (دانشمند و دانشجو) سفارش كرده كه هرگز به اندوخته‌هاى خويش بسنده نكنند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«عَلَى الْعالِمِ انْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ، وَ يُعَلِّمَ النَّاسَ ما قَدْ عَلِمَ، وَ عَلَى الْمُتَعَلِّمِ انْ يَدْ أَبَ نَفْسَهُ فى‌ طَلَبِ الْعِلْمِ، وَ لا يَمَلَّ مِنْ تَعَلُّمِهِ، وَ لا يَسْتَكْثِرَ ما عَلِمَ» «2» بر دانشمندا است كه آنچه را نمى‌داند، فراگيرد و آنچه را آموخته، به مردم بياموزد و بر دانشجوست كه خودش را براى طلب علم به زحمت اندازد و از فراگيرى آن خسته نشود و آنچه را فراگرفته زياد نپندارد.
امام خمينى (قدس سره) مى‌فرمايد:
«تعليم و تعلّم عبادتى است كه خداى تبارك و تعالى ما را به آن دعوت فرموده است». «3» شهيد مطهرى (ره) با اشاره به احاديث مزبور مى‌نويسد:
«علم فريضه‌اى است كه نه از لحاظ متعلم و نه از لحاظ معلم و نه از لحاظ زمان و نه از لحاظ مكان، محدوديت ندارد و اين عاليترين و بالاترين توصيه‌اى است كه مى‌توانسته بشود و شده است». «4» بنابراين، از ديدگاه اسلام، تعليم و تعلّم، داراى جايگاهى بس بلند و ارزشمند بوده، مقدمه و پايه ترقى و تكامل بشر در تمامى ابعاد مادى و معنوى است.
[ 34 ] خلاصه‌ علم‌جويى يكى از مهمترين ابعاد روحى بشر است كه نقش عظيمى را در رشد و پيشرفت آدمى در زمينه‌هاى گوناگون ايفا كرده است.
اسلام به عنوان آخرين و كاملترين دين الهى، براى دانش، فراگيرى و آموزش آن به ديگران، اهميت ويژه‌اى درنظر گرفته، در آيات و روايات متعددى آن را مورد تأكيد قرار داده است.
خداى متعال در قرآن كريم، خود را به عنوان اولين معلّم انسان معرفى كرده و ضمن ارزش نهادن بر علم و دانش‌اندوزى به مقام بلند دانشمندان اشاره كرده و جهل و نادانى را بشدت مورد نكوهش قرار داده است.
پيشوايان معصوم اسلام در سخنان گهربار خود، اهميت دانش و تعليم و تعلم را يادآور شده و به فراگيرى آن سفارش كرده‌اند.
دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر نيز به نوبه خود، نقش بنيادى علم در زندگى انسان را گوشزد نموده و آثار و فوايد آن را بازگو كرده‌اند.
پرسش‌ 1- آيه‌اى از قرآن كريم درباره اهميت علم ذكر كنيد.
2- پيامبر صلى الله عليه و آله درباره عمل بدون علم چه مى‌فرمايد؟
3- نظر دو تن از دانشمندان در مورد علم را بنويسيد.
4- حديثى از رسول خدا (ص) درباره فراگيرى دانش ذكر كنيد.
5- على عليه السلام وظيفه دانشمند و دانشجو را چه مى‌داند؟ توضيح دهيد.
[ 35 ] درس چهارم: اهميت تعليم و تربيت
[2]
اهميت تربيت‌ تربيت و پرورش صحيح قواى جسمى و روحى از جمله امور بسيار ضرورى در زندگى تمامى انسانهاست، چه اينكه تنها از اين راه است كه قابليّتها و استعدادهاى ذاتى انسان شكوفا شده، به رشد و كمال واقعى دست خواهد يافت. از اين رو كوچكترين بى‌توجهى نسبت به امر تربيت، زيانهاى جبران ناپذيرى را براى فرد و جامعه در پى خواهد داشت.
تعليم و تربيت در اسلام (ج‌1) 144 «منابع و مآخذ» دانه در آن جهان است.
قرآن كريم در آيات فراوانى، اهميت تربيت و تقدم آن بر تعليم را گوشزد كرده است.
در آيه‌اى با منّت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد:
«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اذْبَعَثَ فيهِمْ رَسُولًا مِنْ انْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...» «1» خدا بر مؤمنان منّت گذاشت، كه رسولى از خودشان در ميان آنان برانگيخت، كه بر آنها آيات خدا را تلاوت كند، و تربيتشان كند، و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد.
امام خمينى (قدس سره) درباره اين آيه مى‌فرمايد:
«خداى تبارك و تعالى در يك سطح آموزش و پرورش را ذكر مى‌فرمايد، و در هيچ چيز از امور دنيايى خدا نفرموده است كه من منّت بر مردم گذاشتم، لكن ... در مورد تعليم و تربيت ... با تعبير منت گذاشتن بر مردم مى‌فرمايد: منت گذاشته و پيغمبر را براى آموزش و پرورش فرستاده و پرورش را قبل از آموزش ذكر مى‌فرمايد». «2» در جاى ديگر، در توضيح آيه مزبور، چنين ادامه مى‌دهد:
«تزكيه را مقدم ذكر فرموده است معلوم مى‌شود، تزكيه نفس از علم و حكمت بالاتر است، همينطور هم هست، اگر افراد يك ملّت تزكيه و تربيت شده باشند، آن ملت پيشرو است». «3» بنابراين، اگر چه از جهت زمانى، تعليم بر تربيت مقدم است و تا وقتى كه مربى آگاهيهاى لازم را به متربى ندهد، تربيت او امكان پذير نخواهد بود، اما از جهت رتبه و اهميت، بعد از تربيت قرار دارد و به عنوان وسيله و ابزارى در خدمت تربيت مى‌باشد.
[ 27 ] خلاصه‌ تعليم و تربيت با توجه به آيات قرآنى و سخنان انديشمندان اسلامى، از جهت دامنه و قلمرو، اهداف، نظرى و عملى بودن و شرايط با يكديگر تفاوت دارند، امّا به دليل وابستگى عملى با يكديگر، رابطه تنگاتنگى نيز بين آن دو وجود دارد، به گونه‌اى كه تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت بوده و از آن تأثير نيز مى‌پذيرد و هر كدام مكمل ديگرى است.
تربيت به خاطر اهداف عالى و ارزشمندش كه شامل جنبه‌هاى جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و ... مى‌شود، بر تعليم كه تنها به رشد نيروى فكرى انسان مى‌پردازد، مقدم بوده و برترى دارد و خداى تعالى آن را در آيات متعددى، مورد توجه قرار داده و به اهميت تربيت و ارزش والاى آن اشاره كرده است.
پرسش‌ 1- تعليم و تربيت چه تفاوتهايى با يكديگر دارند؟ به اختصار توضيح دهيد.
2- تعليم مقدمه و زمينه‌ساز تربيت است يعنى چه؟ آيه‌اى از قرآن را دراين زمينه ذكركنيد.
3- منظور از تأثير تربيت بر تعليم چيست؟
4- چرا تعليم و تربيت مكمل يكديگر هستند؟ توضيح داده و نظر امام خمينى (قدس سره) را در اين باره بنويسيد.
5- چرا تربيت بر تعليم مقدم است؟
[ 29 ] درس سوّم: اهميت تعليم و تربيت [1]
يكى از مسائل ارزشمند و كارساز در زندگى بشر، علم و آگاهى است. هر فرد انسانى از ابتداى تولد و شروع زندگى در اين جهان پهناور در پى به دست آوردن دانش در زمينه‌هاى گوناگون است و هر اندازه قواى ادراكى او رشد يابد، انگيزه بيشترى براى كشف مجهولات خود يافته، به دايره آگاهيهايش وسعت بيشترى مى‌بخشد. «دانايى و آگاهى» براى انسان مطلوب و لذت‌بخش است. علم، گذشته از اينكه وسيله‌اى است براى بهترزيستن و براى خوب از عهده مسؤوليت برآمدن، فى حدّ نفسه نيز مطلوب بشر است. «1» ز دانش زنده مانى جاودانى ز نادانى نيابى زندگانى‌ بود پيدا بر اهل علم اسرار ولى پوشيده گشت از چشم اغيار نه بهر خورد و خوابى همچو حيوان براى حكمت و علمى چو انسان «2» ارزش علم از ديدگاه اسلام‌ اسلام به عنوان يك آيين همه جانبه و كامل، با توجه به ابعاد جسمى و روحى انسان و نيازهاى واقعى او، براى علم و آگاهى ارزش ويژه‌اى در نظر گرفته است و همان گونه كه نقش بنيادى ايمان در جهت رشد و تعالى انسانها را مطرح كرده، بر نقش اساسى علم در رابطه با پويايى فردى و اجتماعى تأكيد كرده است.
قرآن كريم در آيات متعددى به ارزش علم و مقام بلند دانشمندان اشاره كرده، جهل و [ 30 ] نادانى را بشدّت مورد نكوهش قرار داده است. در آيه‌اى خطاب به پيامبراكرم صلى‌اللّه عليه و آله مى‌فرمايد:
«وَ قُلْ رَبِّ زِدْنى‌ عِلْماً» «1» بگو پروردگارا بر دانش من بيفزاى.
در جاى ديگر نيز علم را به عنوان ارزش، وجه تمايز دانايان و نادانان معرفى كرده و خطاب به آن حضرت مى‌فرمايد:
«قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لايَعْلَمُونَ» «2» بگو، آيا آنهايى كه مى‌دانند با آنهايى كه نمى‌دانند برابرند.
سخنان گهربار پيشوايان اسلام درباره علم و نكوهش جهل، نشانگر ارزش ويژه‌اى است كه آن بزرگواران براى آگاهى و رشد فكرى انسان قائل بوده‌اند. رسول خدا (ص) با ارزشترين مردم را كسانى معرفى مى‌كند كه داراى علم بيشترى باشند:
«اكْثَرُ النَّاسَ قيمَةً اكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ اقَلُّ النَّاسِ قيمَةً اقَلُّهُمْ عِلْماً» «3» با ارزشترين مردم عالمترين آنها و كم ارزشترينشان كم علم‌ترين آنهاست.
امير مؤمنان صلوات الله عليه با اشاره به نجات‌بخش بودن علم مى‌فرمايد:
«الْعِلْمُ يُنْجيكَ، الْجَهْلُ يُرْديكَ» «4» دانش تو را نجات مى‌دهد و نادانى تو را پست مى‌سازد.
در جاى ديگر مى‌فرمايد:
«وَ لا كَنْزَ انْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ» «5» گنجى پر سودتر از علم نيست.
[ 31 ] البته بايد توجه داشت، دانشى مورد نظر اسلام است كه جهتدار بوده، با ايمان و تربيت الهى همراه باشد. به عبارت ديگر، از ديدگاه اسلام علمى كه مقدمه ايمان واقعى، عمل صالح و پيشرفت در تمامى زمينه‌هاى فكرى، فرهنگى، اجتماعى و ... باشد، بسيار گرانقدر و ارزشمند است، چه اينكه بدون چنين علمى ظلمت جهل سراسر زندگى انسانها را فراگرفته، موجب عقب ماندگيها و فرو رفتن در كژيها خواهد بود.
ارزش علم از ديدگاه دانشمندان‌ دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر درباره علم، سخنان زيبا و عميقى را بيان داشته‌اند كه نشانگر اهميت و ارزش بيش‌ازحد دانش و اثر و فايده آن در زندگى انسان است.
امام خمينى (قدس سره) بزرگ انديشمند قرن حاضر و مقتدا و مدرس هزاران انسان تشنه علم، مى‌فرمايد:
«با علم است كه انسان مى‌تواند تأمين سعادت دنيا و آخرت را بكند». «1» در بيانى ديگر با تأكيد بر سازندگى علم مى‌فرمايد:
«قلم و علم و بيان است كه مى‌تواند بشر را بسازد». «2» شهيد مطهرى (ره)، متفكر فرزانه، اسلام شناس و بيدارگر انديشه‌هاى خفته در عصر كنونى، درباره اهميت علم مى‌نويسد:
«علم و ايمان، دو ركن اساسى انسانيت انسان است». «3» علّامه‌طباطبايى (ره)، فيلسوف و مفسر كبير قرآن، به ارزشمندى علم اشاره كرده مى‌گويد:
«يكى از صفات پسنديده روحى، داشتن علم است و فضيلت و برترى دانا بر نادان از آفتاب روشنتر است. آنچه انسان را از ساير حيوانات امتياز مى‌دهد، همانا نيروى عقل و زيور علم است». «4» افلاطون، با اشاره به اهميت دانش و نتايج زيانبار جهل مى‌گويد: «به دنيا نيامدن بهتر [ 32 ] از تعليم نيافتن و نادان ماندن است، زيرا جهالت ريشه همه بدبختيهاست». «1» كنفوسيوس، زندگى راحت را در پرتو علم دانسته، مى‌گويد: «كشورى كه افراد آن از علم و دانش بهره‌مند باشند، ديگر طعم گرسنگى را نچشيده، زندگى راحت و آسوده‌اى خواهند داشت». «2» اسپينوزا، با تأكيد بر اينكه علم جويى پايه فضيلت است، مى‌گويد:
«كوشش براى كسب دانش، نخستين و يگانه پايه فضيلت است». «3» آناتول فرانس، دانش را كليد حلّ مشكلات بشر معرفى كرده، مى‌گويد:
«علم و دانش كليدى است كه تمام دربها با آن باز مى‌شود». «4» اهميت تعليم و تعلّم در اسلام‌ در اسلام توجه ويژه‌اى به مسأله تعليم و تعلّم شده و در آيات و روايات متعددى مورد تأكيد قرار گرفته است. به عنوان نمونه؛ خداوند در نخستين آياتى كه بر رسول اكرم صلى الله عليه و آله نازل كرده است، از تعليم و مقام معلم بودن خود براى انسان سخن به ميان آورده، مى‌فرمايد:
«عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ» «5» [خداوند] به آدمى آنچه را كه نمى‌دانست بياموخت.
در فرهنگ اسلام از يك سو، فراگيرى علم براى مسلمانان- اعم از زن و مرد- واجب شمرده شده است و از سوى ديگر، براى آن حد و مرزى معين نشده است. بدين معنا كه دانش‌اندوزى تا دورترين نقاط جهان و واپسين روزهاى عمر آدمى، امرى لازم شناخته شده است. چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَى اللَّحْدِ» «6» [ 33 ] از گهواره تا گور دانش بجوييد.
در جاى ديگر نيز مى‌فرمايد:
«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّينِ» «1» علم را فراگيريد، اگر چه در چين [مكانى بسيار دور] باشد.
تلاش و تكاپوى وسيعى كه اسلام در ميدان تعليم و تعلّم دارد، در هيچ جاى ديگر به چشم‌نمى‌خورد؛ چرا كه دين الهى هم، جاهلان را به آموختن واداشته و هم آموزش را بر عالمان، واجب كرده است و به هر دو قشر (دانشمند و دانشجو) سفارش كرده كه هرگز به اندوخته‌هاى خويش بسنده نكنند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«عَلَى الْعالِمِ انْ يَتَعَلَّمَ ما لَمْ يَعْلَمْ، وَ يُعَلِّمَ النَّاسَ ما قَدْ عَلِمَ، وَ عَلَى الْمُتَعَلِّمِ انْ يَدْ أَبَ نَفْسَهُ فى‌ طَلَبِ الْعِلْمِ، وَ لا يَمَلَّ مِنْ تَعَلُّمِهِ، وَ لا يَسْتَكْثِرَ ما عَلِمَ» «2» بر دانشمندا است كه آنچه را نمى‌داند، فراگيرد و آنچه را آموخته، به مردم بياموزد و بر دانشجوست كه خودش را براى طلب علم به زحمت اندازد و از فراگيرى آن خسته نشود و آنچه را فراگرفته زياد نپندارد.
امام خمينى (قدس سره) مى‌فرمايد:
«تعليم و تعلّم عبادتى است كه خداى تبارك و تعالى ما را به آن دعوت فرموده است». «3» شهيد مطهرى (ره) با اشاره به احاديث مزبور مى‌نويسد:
«علم فريضه‌اى است كه نه از لحاظ متعلم و نه از لحاظ معلم و نه از لحاظ زمان و نه از لحاظ مكان، محدوديت ندارد و اين عاليترين و بالاترين توصيه‌اى است كه مى‌توانسته بشود و شده است». «4» بنابراين، از ديدگاه اسلام، تعليم و تعلّم، داراى جايگاهى بس بلند و ارزشمند بوده، مقدمه و پايه ترقى و تكامل بشر در تمامى ابعاد مادى و معنوى است.
[ 34 ] خلاصه‌ علم‌جويى يكى از مهمترين ابعاد روحى بشر است كه نقش عظيمى را در رشد و پيشرفت آدمى در زمينه‌هاى گوناگون ايفا كرده است.
اسلام به عنوان آخرين و كاملترين دين الهى، براى دانش، فراگيرى و آموزش آن به ديگران، اهميت ويژه‌اى درنظر گرفته، در آيات و روايات متعددى آن را مورد تأكيد قرار داده است.
خداى متعال در قرآن كريم، خود را به عنوان اولين معلّم انسان معرفى كرده و ضمن ارزش نهادن بر علم و دانش‌اندوزى به مقام بلند دانشمندان اشاره كرده و جهل و نادانى را بشدت مورد نكوهش قرار داده است.
پيشوايان معصوم اسلام در سخنان گهربار خود، اهميت دانش و تعليم و تعلم را يادآور شده و به فراگيرى آن سفارش كرده‌اند.
دانشمندان جهان اسلام و انديشمندان ديگر نيز به نوبه خود، نقش بنيادى علم در زندگى انسان را گوشزد نموده و آثار و فوايد آن را بازگو كرده‌اند.
پرسش‌ 1- آيه‌اى از قرآن كريم درباره اهميت علم ذكر كنيد.
2- پيامبر صلى الله عليه و آله درباره عمل بدون علم چه مى‌فرمايد؟
3- نظر دو تن از دانشمندان در مورد علم را بنويسيد.
4- حديثى از رسول خدا (ص) درباره فراگيرى دانش ذكر كنيد.
5- على عليه السلام وظيفه دانشمند و دانشجو را چه مى‌داند؟ توضيح دهيد.
[ 35 ] درس چهارم: اهميت تعليم و تربيت
[2]
اهميت تربيت‌ تربيت و پرورش صحيح قواى جسمى و روحى از جمله امور بسيار ضرورى در زندگى تمامى انسانهاست، چه اينكه تنها از اين راه است كه قابليّتها و استعدادهاى ذاتى انسان شكوفا شده، به رشد و كمال واقعى دست خواهد يافت. از اين رو كوچكترين بى‌توجهى نسبت به امر تربيت، زيانهاى جبران ناپذيرى را براى فرد و جامعه در پى خواهد داشت
اسم الکتاب : تعليم و تربيت در اسلام (ج1) المؤلف : الهامى نيا، على اصغر    الجزء : 1  صفحة : 35
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
صيغة PDF شهادة الفهرست
إن مکتبة مدرسة الفقاهة هي مكتبة مجانية لتوثيق المقالات
www.eShia.ir