توزْلا، استان (کانتون) و شهری در بوسنی و هرزگوین:
استان توزلا: این استان با 649‘2 کم‌ـ 2 مساحت در شمال شرقی بوسنی و هرزگوین واقع است («کانتون...1»، npn.). استان توزلا در 1370ش/1991م، پیش از آغاز جنگهای داخلی یوگسلاوی سابق، 621‘949 تن جمعیت داشته است که 60٪ از آنها بوسنیایی، 28٪ صرب و 9٪ کروات بودند؛ اما بر اساس برآورد آماری در 1381ش/2002م جمعیت این استان 814‘546 تن بوده است که 90٪ آن را بوسنیاییها تشکیل می‌دادند (همانجا).
شهر توزلا: این شهر با 709‘150 تن جمعیت (1385ش/ 2006م) مرکز استان توزلا ست («فرهنگ...2»). رودخانۀ یالا و اسپریچا، از شاخه‌های رود بوسنا، این منطقه را آبیاری می‌کند (انکارتا3؛ «اطلس...4»، 100).
توزلا یکی از مناطق صنعتی و معدنی بوسنی و هرزگوین به‌شمار می‌رود. به سبب وجود معادن غنی نمک و زغال‌سنگ، صنایع بزرگ شیمیایی نیز در آنجا وجود دارد (سلطانشاهی، 13؛ کلمبیا5).
پیشینۀ تاریخی: در کاوشهای باستان‌شناسی صورت گرفته

در توزلا آثاری از 8 هزار سال پیش متعلق به دورۀ نوسنگی در کنار معادن نمک این منطقه یافت شده است. این یافته‌ها بیانگر آن است که توزلا یکی از کهن‌ترین محلهای اقامت انسان در اروپا بوده است ( انکارتا).
نامهایی که در طول تاریخ بر این شهر گذاشته شده، بیشتر با واژۀ نمک ارتباط داشته است. مورخان درگذشته از آن با نام «سولی» که در زبانهای اسلاوی به معنای نمک است، نام برده‌اند ( انکارتا). نام توزلا نیز که از زمان امپراتوری عثمانی باقی مانده، برگرفته از واژۀ توز به معنای نمک در ترکی عثمانی است و توزلا در آن زبان نمکزار معنا می‌دهد (همانجا؛ «فرهنگ جدید...6»، 1189-1190). موزۀ روبازی که در 1383ش/2004م در این شهر گشایش یافت، تاریخ تولید نمک در توزلا را نشان می‌دهد.
استرابن در نیمۀ دوم سدۀ 1ق‌م از این شهر با نام دوریسکوس، در شمار شهرهای تراکیه نام برده است (III/368, 369).
تاریخ این شهر در پیوند با تاریخ بالکان است و همچون دیگر شهرها و نواحی این منطقه در حاکمیت امپراتوری بیزانس، فـرمـانـروایـان قـرون وسطایی بوسنـی و پـادشـاهـی اتـریش ـ مجارستان بوده است (نک‌ : دورانت، 4(2)/881-884؛ انکارتا). ترکان عثمانی در 864 ق/1460م بر این شهر استیلا یافتند و نام توزلا برآن نهادند (همانجا). در زمان حاکمیت ترکان عثمانی این شهر مرکز سنجاق ایزورنیک (زورنیک) بود («دائرةالمعارف...7»، XXXII/43). آنان شهر توزلا را نوسازی کردند و به ساختن مساجد، مناره‌ها و دیوارهای شهر پرداختند (انکارتا).
عثمانیها حدود 300 سال بر توزلا و دیگر شهرهای بوسنی و هرزگوین فرمانروایی داشتند، تا آنکه در 1295ق/ 1878م توزلا همراه با دیگر شهرهای بوسنی و هرزگوین بـه تصرف امپراتوری اتریش ـ مجـارستان درآمد. 40 سـال بـعـد در 1918م، پـس از شـکست امپـراتـوری اتـریش ـ مجارستان در جنگ‌جهانی اول و تجزیۀ این امپراتوری و تشکیل پادشاهی یوگسلاوی، توزلا در شمار شهرهای یوگسلاوی قرار گرفت ( انکارتا؛ نیز نک‌ : سلطانشاهی، 31).
1. »Tuzla...« 2. The World... 3. Encarta... 4. Macmillan... 5. The Columbia... 6. Redhouse... 7. Türk...

در جریان جنگ جهانی دوم توزلا به تصرف نیروهای آلمانی درآمد، امـا در مهر 1322/ اکتبر 1943 نیروهای آلمانـی از آنجا رانده شدند. پس از پایان جنگ جهانی دوم و تأسیس «جمهوری دموکراتیک فدرال یوگسلاوی» این شهر در شمار شهرهای


جمهوری بوسنی و هرزگوین در داخل آن فدراسیون قرار گرفت (نک‌ : جعفری، 103-104؛ انکارتا).
در دورۀ کمونیستی در کشور یوگسلاوی سابق توزلا از مراکز مهم صنعتی و فرهنگی آن کشور به‌شمار می‌رفت (همانجاها). در جریان جنگهای داخلی‌یوگسلاوی(1992-1995م)، این شهر یکی از پایگاههای مستحکم دولت اسلام‌گرای بوسنی و هرزگوین بود ( انکارتا).

مآخذ: جعفری، احمد، جمهوری فدرال یوگسلاوی، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، تهران، 1377ش؛ دورانت، ویل، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمۀ ابوالقاسم طاهری، تهران، 1367ش؛ سلطانشاهی، ستار، بوسنی و هرتسه گوین، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، تهران، 1383ش؛ نیز:

The Columbia Encyclopedia, 2001-2005; Encarta Reference Library, 2005; Macmillan Centennial Atlas of the World, 1997; Redhouse yeni Türkçe-İngilizce sözlük, Istanbul, 1990; Strabo, The Geography, tr. H. L. Jones, London, 1967; Türk ansiklopedisi, Ankara, 1983; »Tuzla Canton, History, Geography and Biography«, www.arikah.com/ encyclopedia/Tuzla_Canton; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com.
شیوا جعفری