آقاباباخان، یکی از مدارس قدیمِ دایر و آباد شیراز که متصل به مسجد وکیل و در جنوب شرقی آن واقع است به گونه‌ای که ضلع باختری آن به دیوار شبستان مسجد چسبیده است. کوچة کم عرضی در سوی خاور، میان مدرسه و بازار وکیل جای دارد. تنها در ورودی مدرسه در ضلع جنوبی است که در کوچة نسبتاً گشاده‌ای باز می‌شود. این مدرسه اصلاً در شمار مجموعة بناهای کریمخانی است که با مرگ خان‌زند مانند مسجد وکیل ناتمام ماند. علت نامیدن آن به آقاباباخان این است که ساختمانش توسط آقاباباخانِ بارفروشیِ مازندرانی پایان پذیرفت. حاج‌میرزا‌حسن فسایی ضمن رویدادهای 1245ق/1829م دربارة وی می‌نویسد: «آقا باباخان بارفروشی مازندرانی که در بدایت حال در فرّاشخانة نوّاب فرمانفرما به منصب نیابت برقرار بود، از بروز شایستگی و لیاقت، او را فراشباشی نمودند. پس برای تربیت و آموزگاری اولاد نواب فرمانفرما به منصب لله باشی سرفراز گردید و در این ایام به سرداری مملکت فارس قرین افتخار آمد» (ص 227). فسایی قدیم‌ترین مؤلفی است که از این مدرسه یاد کرده است. وی ضمنِ گفت‌وگو از مدارس قدیم شیراز می‌نویسد: «مدرسة آقاباباخان در محلة درب شاهزاده در جنب بازار وکیل و مسجد جامع وکیل افتاده. شالوده و بنیان آن از حضرت مغفرت مآب کریم‌خان‌زند است و مرحوم آقاباباخان بارفروشی مازندرانی که در خدمت غفران ماب حضرت حسینعلی‌میرزا فرمانفرمای مملکت فارس تقرّبی داشت و به منصب فراش‌باشی و لله‌باشی سرافراز بود، در حدود سال هزار و دویست و چهل و اند بنای مدرسه را تمام فرمود و مزیجان بوانات را وقف آن نمود» (صص 162، 163). مؤلف دیگر فرصت‌الدولة شیرازی است که پس از نقل مطالب فسایی چنین می‌افزاید: «... و جُدرانش را به کاشیهای الولن زینت نموده و بعضی از املاک بوانات را بر آن وقف کرده، تولیت آن اکنون به جناب حاجی هدایت مدرّس است که نام ایشان در بیضا برده شد. مدرسة با رونقی است. دورتادور 22 حجره دارد و 4 گوشواره و یک ارسی فوقانی بر سر درِ آن ساخته‌اند. حوضی طولانی در وسطش قرار داده‌اند. جناب شیخ‌مرتضی‌بن مرحوم‌شیخ‌ابوتراب‌بن‌مرحوم‌ملامحمدعلی محلّاتی و جناب سیدسلیمان برازجانی حکیمین متألّهین مدرس آنجا هستند وفّقهما اللّه تعالی» (ص 494).
در مآخذی که دیرتر دربارة شیراز نوشته شده، چیز تازه‌ای در مورد این مدرسه یاد نشده است. تنها علی‌نقی بهروزی بدین شرح از وضع ساختمان آن یاد کرده است: «وضع کنونی مدرسه چنین است: عقب دربا کوتاه آن یک هشتی است بدون کاشیکاری. بالای دالان یک ارس است که در پیشانی و جرزهای آن کاشیکاری شده و آیات قرآنی در زیر رخ بام و کمرکش و لبة آن کتیبه شده است. طرفین ارسی، 2 گوشواره است که بالای آنها 2 مجلس گلدان و طاووسیها تکرار شده است. دورتا دور حیاط 22 اطاق است و اِزارة آنها سنگ ساده و پیشانی و جرزها و لچکهای آنها کاشیکاری شده و آیات قرآنی را با خط ثلث، کتیبه کرده‌اند. در انتهای کتیبة شبستان، سالِ 1245ق (= 1829م) و در پایان کتیبة حیاط، 1247ق (= 1831م) نوشته شده است. در 1375ق/1956م از سوی ادارة باستانشناسی فارسی تعمیراتی در آن صورت رفته است» (صص 231، 232).
از جهانگردان خارجی تنها مادام دیولافوا که در دوران فرمانروایی ناصرالدین‌شاه به شهرهای ایران و از آن میان به شیراز سفر کرده، این مدرسه را دیده و دربارة آن نوشته است: «از تمام ابنیة وکیل، مدرسه از نظر تزیین جالب‌تر است. این مدرسه در نزدیکی مسجد واقع شده. دیوارهای آن از کاشیهای مربّع مینایی مستور گردیده است. هریک از این کاشیها اگر از بنا برداشته شود، به تنهای یک تابلو قشنگ جداگانه‌ای است و شایستگی آن را دارد که در پهلوی شاهکارهای نقاشی غربی جای گیرد» (ص 412). مدرسة آقاباباخان در شمار آثار تاریخی به ثبت رسیده است و نگهداری آن به عهدة دولت است.

مآخذ: افسر، کرامت‌الله، بافت قدیمی شیراز، تهران، انجمن آثار ملی، 1353ش، صص 166-167، 245-246؛ امداد، حسن، شیراز در گذشته و حال، شیراز، 1339ش، صص 199-200؛ بهروزی، علی‌نقی، بناهای تاریخی و آثار هنری جلگة شیراز، ادارة کل فرهنگ و هنر استان، 1354ش، صص 230-232؛ دیولافوا، ژان‌راشل، سفرنامه، ترجمه و نگارش فره‌وشی، تهران، خیام، 1332ش، صص 435-436؛ سامی، علی، شیراز، شیراز، 1347ش، صص 361-383، 384، 385؛ صفایی، ابراهیم، «مدرسة خان»، ارمغان، س 43، شمـ 9 (آذر 1334ش)، صص 385-388؛ فرصت‌الدوله، محمدنصیر، آثار عجم، بمبئی، 1314ق، صص 430-494؛ فسایی، میرزاحسن، فارسنامة ناصری، تهران، 1313ق، صص 161-163، 296؛ کریمی، بهمن، «مدرسة خان در شیراز»، نشریة ایران امروز، س 3، شمـ 7، 8 (مهر، آبان 1330ش)، صص 31-32؛ مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، تهران، انجمن، آثار ملی، 1343ش، صص 61، 62، 245، 246.
کرامت افسر