دانشنامه کلام اسلامی - جمعی از محققین

اسم الکتاب : دانشنامه کلام اسلامی المؤلف : جمعی از محققین الجزء : 1 صفحة : 63

اكوان اربعه

اكوان اربعه : چهار حالت جسم :حركت ، سكون ، اجتماع و افتراق.

اكوان ، جمع كون در لغت به معناى بودن ، وجود ، پديده... (لسان العرب ، ج13 ، ص363 ; العين ، ج5 ، ص410 ; مجمع البحرين ، ج6 ، ص304) و در اصطلاح علم كلام معادل مقولهاين در اصطلاح فلسفه و منطق است. متكلمان اسلامى از ميان اعراض نسبى ، تنها مقوله اين را پذيرفته و از آن به كونتعبير نموده اند (شرح المقاصد ، ج2 ، ص396 ; الشامل فى اصول الدين ، ص227 ; كشاف اصطلاح الفنون ، ج3 ، ص1273). پس كون از منظر علم كلام عبارت است از حصول و تقرر جسم در مكان ، يا نسبت جسم به مكان كه داراى چهار نوع حركت ، سكون ، اجتماع و افتراق مى باشد (شرح مواقف ، ج6 ، ص165) .

متكلمان علت حصر اكوان به چهار نوع ياد شده را چنين بيان كرده اند:

حصول و تقرر جسم در مكان ، يا به اعتبار جسم ديگر است يا چنين اعتبارى ملاحظه نمى گردد ، در صورت اول اگر بين اين جسم و جسم ديگر حائلى باشد به آن اصطلاحاً افتراق گفته مى شود و اگر بين آن دو جسم چيزى فاصله نباشد به آن اجتماع مى گويند و در صورت دوم اگر اين جسم تقرر و حصولش مسبوق به همين مكان باشد به آن سكون گفته مى شود و اگر مسبوق به اين مكان نبود به آن حركت مى گويند ، در نتيجه اكوان خارج از انواع ياد شده نيست (كشف المراد ، ص283 ; شرح مواقف ، ج6 ، ص166).

البته از ميان متكلمان تنها ابوهذيل منكر حصر اكوان به انواع چهارگانه فوق شده و گفته است كه نسبت جوهر به مكان در ابتداى حدوث نه سكون است و نه حركت ، بلكه چيزى است كه واسطه بين اين دو تا مى باشد (كشاف اصطلاح الفنون ، ج3 ، ص1274 ; شرح المواقف ، ج6 ، ص165). ابوهاشم در برابر قول ياد شده مدعى شده است كه كون اول جز سكون نمى تواند باشد ، زيرا كون اول و دوم متماثل اند ، از آنجا كه كون دوم سكون است كون اول نيز بايد سكون باشد (كشاف اصطلاح الفنون ، ج3 ، ص1273).

از ديدگاه متكلمان اسلامى وجود اكوان ضرورى و بديهى است (شرح المقاصد ، ج2 ، ص395 ; المعتمد ، ص86 ; كشف المراد ، ص285) در عين حال از گروهى قدما مانند كزينون و پيروان او نقل شده كه آنان منكر اكوان بوده اند (كشف المراد ، ص285).

يكى از مباحث ديگر در رابطه با اكوان اربعه اين است كه آيا وجود اكوان غير از وجود جسم و زايد بر آن است يا همان وجود جسم است؟ متكلمان وجود اكوان را مستقل و زايد بر وجود جسم مى دانند.

آنها براى اثبات اين ادعا چنين استدلال كرده اند:

1. اكوان تَبدل پيدا مى كند ; مثلاً حركت جايش را به سكون مى دهد و يا بر عكس ، در حالى كه در اصل جسم هيچ گونه تغيير و تبدلى پديد نمى آيد ، پس آنچه تبدل پيدا مى كند غير از آن چيزى است كه تبدل پيدا نمى كند و ثابت است (كشف الفوائد ، ص137).

2. ما قدرت و توانايى حركت دادن و ساكن كردن اجسام را داريم ، در حالى كه نسبت به خود جسم چنين توانايى در ما وجود ندارد ، پس آنچه در حيطه قدرت و توانايى است ، غير از آن چيزى است كه خارج از قدرت مى باشد (المعتمد فى اصول الدين ، ص86).

در اين كه چه رابطه اى بين اكوان برقرار است ، به طور كلى سه ديدگاه وجود دارد:

1. برخى چون ابويعقوب معتقدند كه اكوان يا متماثل اند و يا متخالف ، اين گروه تضاد بين اكوان را قبول ندارند.

2. از ابوهاشم و ابوعلى نقل شده كه مدعى بوده اند بعضى اكوان با هم متماثل اند و برخى متضاد (نهاية الاقدام ، ص287) شيخ طوسى نيز همين نظر را پذيرفته است (رسائل العشر ، ص69).

3. گروهى از اشاعره مانند قاضى ابوبكر و ديگران اعتقاد داشته اند كه بين اكوان ، تضاد وجود دارد (نهاية الاقدام ، ص287ـ 289 ; تلخيص المحصل ، ص151).

منابع

(1) تلخيص المحصل ، طوسى ، خواجه نصير الدين ، مؤسسه مطالعات اسلامى ، 1398ق ؛
(2) رسائل العشر ، طوسى ، ابوجعفر محمد بن حسن ، مؤسسة النشر الاسلامى ، بى تا ، قم ؛
(3) الشامل فى اصول الدين ، جوينى ، عبدالملك ، دار الكتب العلمية ، 1420 ، بيروت ؛
(4) شرح المقاصد ، تفتازانى ، سعدالدين ، منشورات شريف رضى ، قم ، بى تا ؛
(5) شرح المواقف ، جرجانى ، شريف ، منشورات شريف رضى ، قم ، بى تا ؛
(6) العين ، فراهيدى، خليل ابن احمد، داراحياء التراث العربى، بيروت، 1426ق ؛
(7) كشاف اصطلاح الفنون ، تهاونى ، محمد بن اعلى بن على ، دار صادر ، بيروت ؛
(8) كشف الفوائد فى شرح قواعد العقائد ، حلّى ، حسن بن يوسف بن مطهر ، دار الصفوة ، بيروت ، 1413 ؛
(9) كشف المراد ، حلّى ، حسن بن يوسف بن مطهر ، انتشارات شكورى ، 1413 ، قم ؛
(10) لسان العرب ، ابن منظور ، دار احياء التراث العربى ، 1408 ؛
(11) نهاية الاقدام فى علم الكلام ، شهرستانى، عبدالكريم، مكتبة الثقافية الرضية ؛
(12) مجمع البحرين ، طريحى ، فخر الدين ، ... دفتر نشر فرهنگ اسلامى ، 1408 ؛
(13) المعتمد فى أُصول الدين ، خوارزمى ، محمود الملاحى ، الهدى ، لندن ، بى تا.؛

رحمت اللّه ضيائى اُرزگانى

اسم الکتاب : دانشنامه کلام اسلامی المؤلف : جمعی از محققین الجزء : 1 صفحة : 63

صيغة PDF

شهادة

الفهرست