دانشنامه کلام اسلامی - جمعی از محققین

اسم الکتاب : دانشنامه کلام اسلامی المؤلف : جمعی از محققین الجزء : 1 صفحة : 2

آخرالزمان

آخر الزمان: دوره پايانى دنيا و مرتبط با بعثت پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) و ظهور منجى موعود.

تاريخ دقيق آخرالزمان نامعلوم است و تنها مى توان آن را به بخش واپسين روزگار كه به قيامت متّصل مى گردد تعريف نمود. اصطلاح آخرالزمان در روايات اسلامى در دو معنا به كار رفته است:

نخست آن قسمت از زمان كه از آغاز نبوت پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) تا وقوع قيامت را شامل مى شود. در بعضى روايات ، پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) به پيامبر آخرالزمان توصيف شده است (بحارالانوار ، ج9 ، ص 286).

چنين اتصافى با اين مطلب ارتباط دارد كه وى خاتم الانبياء بوده و شريعت وى به دليل كامل بودن تا پايان اين عالَم اعتبار دارد و او پيامبر آخرين قسمت از زمان است.

دوم در بسيارى از روايات اسلامى (المستدرك على الصحيحين ، ج4 ، ص 491 ; كشف الغمّه ، ج3 ، ص 265 و عقد الدرر ، ص 91) اصطلاح آخرالزمان عبارت است از زمانى كه در آن منجى بشريت مهدى موعود (عج) ظهور مى كند (صحيح ترمذى ، ج2 ، ص 46) و رويدادهاى خاصى در سه مقطع زمانى روى مى دهد:

الف) آزمون هاى سخت و فتنه هاى آخرالزمان (تفسير قمى ، ج2 ، ص 307).

ب) ظهور منجى و جدال بين حق و باطل (كشف الغمّه ، ج3 ، ص 266 و 267).

ج) غلبه حق بر باطل و عصر طلايى جهان (همان ،ج3 ، ص 262 و 263).

به تاريخ دقيق اين مقطع زمانى در روايات نه تنها اشاره اى نشده ، بلكه تعيين تاريخ دقيق آن تكذيب شده است (اصول كافى ، ج3 ، ص 11).

اصولاً وقت ظهور منجى را كسى جز خدا نمى داند و از مصاديق علم غيب به شمار مى آيد. امام رضا (عليه السلام) از پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) نقل مى كند كه زمان قيام موعود ، مانند قيامت است كه كسى جز خداوند آن را نمى داند و فرا نمى رسد مگر ناگهانى (مكيال المكارم ، ج2 ، ص 160). با اين حال در روايات اسلامى براى اين دوران ، نشانه هايى بيان شده است كه به نشانه هاى آخرالزمان معروف است و از اين لحاظ ظهور موعود به قيامت تشبيه شده است ، زيرا همچنان كه قيامت علائمى دارد (اشراط الساعه) ، ظهور موعود نيز داراى نشانه هايى است كه قبل از آن رخ مى دهد (كمال الدين وتمام النعمة ، ص 588) در بعضى از كتاب ها هم اين نشانه ها به علائم ظهور معروفند (كتاب الغيبة ، ص 340) و اين بدان علت است كه يكى از رويدادهاى مهم اين عصر همان ظهور منجى مى باشد. برخى از اين نشانه ها عبارتند از:

خروج سفيانى (كتاب الغيبة ، ص 304) ، قتل سيد حسنى ، اختلاف بنى عباس در ملك و رياست (كشف الغمّة ، ص 247 و 251) ، كسوف خورشيد در نيمه ماه رمضان و خسوف ماه در پايان آن (بحارالانوار ، ج6 ، ص 303) ، طلوع خورشيد از مغرب (حق اليقين فى معرفة اصول الدين ، ص 126) ، قتل نفس زكيّه (كمال الدين ، ج2 ، ص 649) ، خرابى مسجد كوفه ، خروج يمانى ، حلال شمرده شدن خون و مال مردم (الإمام المهدى من المهد إلى الظهور ، ص 311 ; كشف الغمّه ص 247) ، خروج دجّال (بحارالانوار ، ج52 ، ص 181 ; صحيح مسلم ، ج4 ، ص 2221) كه در روايات اسلامى آمده است وى چهل روز در زمين درنگ مى كند (اصول الدين ، ص 201 ; شعب الايمان ،ج1 ، ص 308) و بسيارى از افراد سست ايمان به او گرايند و اين به علت كارهاى خارق العاده اى است كه انجام مى دهد (الملاحم والفتن ، ص 97) ، پديد آمدن جنگ ها و كشتارها و از ميان رفتن نشانه هاى حق (الزام الناصب ، ص 102 به بعد) ، ظهور فسادهاى بزرگ در دنيا (مشارق انوار اليقين ، ص 72) ، ناقص شدن عقول مردم (كتاب الفتن ، ص 36) كه ظاهراً مقصود عقل معاد است نه عقل معاش ، كثرت هرج و مرج و سست شدن ايمان مردم (النهايه ، ص 40 41) قرار گرفتن افراد نالايق در مديريت جامعه ، اطاعت مرد از همسر خويش ، بزرگ شمردن مال دنيا ، عدم امنيت (تفسير قمى ، ج2 ، ص 307) ، ظهور فتنه هاى مختلف در ميان عرب (كتاب الفتن ، ص 27) از بين رفتن حيا در زنان و كودكان (تفسير قمى ، ج2 ، ص 307) ، رواج ربا (مشارق انوار اليقين ، ص 72) ، وقوع قتل هاى عظيم در دنيا و ظهور فتنه ها (اصول الدين ، ص 206) ، مستغنى شدن مرد از زن و زن از مرد (المستدرك ، ج4 ، ص 484) ، شرب خمر و پوشيدن لباس هاى حرير (كتاب الفتن ، ص 63).

پس از ظهور اين نشانه ها نوبت به ظهور منجى مى رسد كه از مهم ترين رويدادهاى آخرالزمان مى باشد. (الميزان ، ج7 ، ص 391 ، كتاب الفتن ، ص 60). اولين حركت منجى ، مبارزه با ظلم و فساد و ريشه كن كردن آن است (ينابيع المودة ، ج2 ، ص 528). نجات بشريت از تنگناى گناه و ظلم و جور و فساد يكى از آرمان هاى اوست كه در اين زمان تحقق مى يابد ، چنان كه حضرت على (عليه السلام) مى فرمايد: در عصر حكومت مهدى (عج) بساط زنا ، شراب خوارى و رباخوارى برچيده خواهد شد (منتخب الأثر ، ص 474) ، بر قرار شدن و برپايى اسلام حقيقى و پرستش خداوند و يكتاپرستى در سراسر جهان (البرهان فى تفسير القرآن ،ج2 ، ص 121) عموميت و گستردگى دين (مجمع البيان ، ج3 ، ص 25) ، عمل به فضايل و ارزش هاى دينى و اهتمام به احكام و دستورهاى دين به صورت دقيق (منتخب الاثر ، ص 475) ، برقرارى عدالت و مساوات ; به گونه اى كه اموال در جامعه ميان مردم به طور يكسان تقسيم مى گردد (نورالابصار ، ص 347 ; بحارالانوار ، ج51 ، ص 74) ، برقرارى امنيت ; به گونه اى كه جان ، مال و حيثيت افراد جامعه از تجاوز ديگران در امان مى باشد (نهج البلاغه ، خطبه 131) و به واسطه منجى راه ها امنيت مى يابد (الإرشاد ، ج2 ، ص 381 و كتاب الغيبة ، ص 468).

برقرار شدن آسايش و رفاه براى عموم مردم (عقد الدرر ، ص 211) به گونه اى كه همه خوردنى ها در اختيار بشر قرار مى گيرد و افراد به سهولت مى توانند از اموال استفاده كنند (المستدرك ، ج4 ، ص 558) ، توسعه يافتن عمران و آبادى در سراسر جهان (امالى ، ص 231 ; منتخب الأثر ، ص 168) ، ايجاد محبت و دوستى و صميميت در ميان مردم ; به گونه اى كه فردى از اندوخته برادر دينى اش آنچه كه نياز دارد بدون اينكه منعى در كار باشد برمى دارد (بحارالانوار ج52 ، ص 372) ، متكامل شدن عقول و آمادگى بشر براى بهره مندى از تعاليم الهى (منتخب الاثر ، ص 483) ، تكامل و گسترش يافتن علم و دانش در همه ابعاد و برخوردار شدن افراد جامعه از كامل ترين مواهب علمى (الخرائج والجرائح ، ج2 ، ص 841) وعمل به كتاب خدا و سنت رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) (كافى ، ج8 ، ص 396 ، عقد الدرر ، ص 74) از جمله رويدادهايى است كه در زمان منجى به وقوع مى پيوندد و از ويژگى هاى اين عصر به شمار مى روند. البته طبق روايات اسلامى پس از ظهور منجى ، از رويدادهاى مهم آن عصر نزول عيسى از آسمان مى باشد (مشارق انوار اليقين ، ص 74). از اين روايات برمى آيد كه حضرت عيسى (عليه السلام) در انقلاب جهانى آخرالزمان شركت و حضور دارد و براى اقامه قسط و عدل از آسمان فرود مى آيد ، اما زير لواى مهدى (عج) است و مستقلاً عمل نمى كند. عيسى (عليه السلام) در سرزمين فلسطين فرود مى آيد و بر مهدى (عج) سلام مى كند و پشت سر آن حضرت نماز مى گزارد و او را در كشتن دجال ، كمك مى كند. (بحارالانوار ، ج51 ، ص 485).

از رويدادهاى بسيار مهم در عصر طلايى جهان و پس از ظهور منجى و فعاليت هاى وى ، رجعت است ( مدخل رجعت).

اصطلاح آخرالزمان در قرآن كريم نيامده است ، ولى آياتى وجود دارد كه نظر به آينده جوامع انسانى دارد و بر حكومت توحيد و عدل در آينده زندگى انسان و خلافت و وراثت صالحان بر زمين و پيروزى حق بر باطل دلالت مى كند. (اعراف:128 و 137 ; انبياء 105ـ 106 ; اسراء:81 ; قصص: 5 6 ; نور:55 ; ابراهيم: 13ـ 15 ; نساء:105 ; صافات: 171ـ 173 ; انفال:71 ; توبه:33 ; فتح:28 ; مجادله:21 ; حج:41).

شايان ذكر است كه در قرآن (محمد:81) و روايات اسلامى ، اصطلاح مشابه ديگرى به نام اشراط الساعه وجود دارد كه به معناى مجموعه حوادثى است كه تحقق آنها نشانه وقوع قيامت است (الميزان ، ج8 ، ص 236). در بسيارى از منابع اهل سنت و برخى جوامع حديثى شيعه ، نشانه هاى ظهور مهدى (عج) با علامت هاى نزديك شدن برپايى قيامت آميخته شده است و حتى گاهى اصل ظهور مهدى (عج) به عنوان علامت قيامت ياد مى شود. به طور كلى صاحبان جوامع حديثى اهل سنت بابى با عنوان اشراط الساعة گشوده اند (بحار ، ج52 ، ص 181 ; صحيح مسلم ، ج4 ، ص 2248). البته اگر چه مضمون اين روايات ، مطالب مشترك بسيارى با روايات آخرالزمان دارد و بسيارى از علائم در هر دو دسته از روايات ذكر شده است ، ولى همواره مسئله آخرالزمان به صورت آشكارى ، از قيامت تفكيك شده است ، زيرا آخرالزمان ناظر به قسمت پايانى همين عالم است ولى اشراط الساعة نشانه هاى برپايى قيامت مى باشد.

موضوع آخرالزمان در اديان ديگر نيز به صورت هاى مختلف مطرح شده است.

در ميان مسيحيان از دورانى سخن گفته مى شود كه در آن بازگشت حضرت عيسى (عليه السلام روى خواهد داد. رجعت مسيح در كتاب مقدس بيش از سيصد بار ذكر شده است و چندين باب كامل به اين موضوع اختصاص دارد. (انجيل متى24 و 25 ، انجيل مرقس 13 ، انجيل لوقا 21). حتى بعضى ادعا كرده اند كه درك صحيح رجعت مسيح ، كليد كتاب مقدس است (الاهيات مسيحى ، ص 327). طبق عقيده ايشان ، مسيح دوباره در آخرالزمان مى آيد و برنامه نجات را كامل خواهد كرد (يوحنا 4:42 عبرانيان9:28) آنان بر اين باورند كه در بازگشت مسيح ، جهان روى سعادت را خواهد ديد و جهان پس از ظهور آن منجى در صلح و صفاى كامل به سر خواهد برد (اشعيا2:7). و جنگ و خون ريزى از جهان رخت برمى بندد و امتى بر امتى شمشير نخواهد كشيد (اشعيا2:4). در فرهنگ مسيحى و كتاب مقدس اعتقاد غلبه حق بر باطل در اين دوران روشن است (يوحنا4: 42) و از ديدگاه ايشان منجى كل ، مسيح مى باشد. (اشعيا2:7 مرقس9:11ـ 13) و اوست كه پايان جهان را بسيار نزديك مى ديد و مردمان را به توبه و بازگشت به سوى خدا دعوت مى كرد و مى گفت تنها كسانى بخشوده و رستگار خواهند شد كه پيش از رسيدن آن روز ، خود را از گناه شسته و شايسته برخوردارى از رحمت الهى باشند (مرقس1:14ـ 15 ، متى 3:2و6).

همچنين در كتاب مقدس براى ظهور منجى كه همان آمدن مسيح است نشانه هايى ذكر شده است كه عبارتند از اينكه:

مسيح زمانى ظهور مى كند كه مردم مجرم اند و ظلم دنيا را فرا گرفته است (اشعيا 48:11). قوم ها و ممالك جهان با يكديگر به ستيز برخواهند خاست و در جاهاى مختلف ، قحطى و زمين لرزه روى خواهد داد (متى24:7 به بعد). بعد از آن مصيبت ها ،خورشيد تيره و تار شده و ماه ديگر نور نخواهد داشت (متى24:29 ; لوقا21: 23ـ 25). و نيز از وقايعى كه در كتاب مقدس بدان اشاره شده كه قبل از ظهور عيسى به وقوع مى انجامد ظهور دجال است (يوحنا2:18 ; تسالونيكيان1:7ـ 8).

در دين يهود هم بارها به روزهاى آخر يا روز خداوند (يوم يهوه) اشاره شده كه دورانى است كه در آن عظمت ملى يهود به آخرين حدّ اعتلاى خود خواهد رسيد و گناه كاران نابود خواهند شد (عاموس5:18ـ 20 ، 2:12ـ 17) و پادشاهى از نسل يسىّ (پدر داود) كه روح خداوند بر او قرار گرفته و حكيم و خداترس است ، ظهور خواهد كرد و جهان را از عدل و خير و بركت ، پُر خواهد نمود ; چنان كه گرگ با برّه سكونت خواهد داشت و پلنگ با بزغاله خواهد خوابيد (عاموس11: 1ـ8 ; هوشع2:20ـ 25 ; ميكاه5:2ـ6 ; ارميا 23:5ـ6 ; حزقيال 11:17ـ20 ، ملاكى3:1ـ6 و 4:5).

روز خداوند روزى است كه سير تاريخ جهان به نقطه غايت و كمال خود مى رسد (اشعياء52:13 و 53:12).

اين آينده درخشان در اطراف شخصيت ماشيح كه از جانب خداوند مأموريت خواهد داشت تا اين دوران تازه و پر از شگفتى ها را آغاز كند تمركز خواهد يافت. تلمود صدها بار به ماشيح و مأموريت او اشاره كرده است (خدا ، جهان ، انسان و ماشيح در آموزه هاى يهود ، ص 257).

اعتقاد عموم بر اين است كه ماشيح از نسل پادشاه داود خواهد بود و در ادبيات دانشمندان يهود ملقب به فرزند داود است (همان ص 259). ماشيح به نام هاى گوناگونى خوانده شده و آياتى از كتاب مقدس كه طبق تفسير علماى يهود به ماشيح اشاره مى كند اين نام هاى گوناگون را مشخص ساخته است همچون شيلو (پيدايش 49:10) بينون (مزامير داود72:17) حنينا (ارمياء16:13) منحم بن حيزقيا (ارمياء1:16).

زمان ظهور ماشيح به واسطه بروز ناراحتى هاى سياسى كه به جنگ هاى سخت منجر خواهد گرديد ، مشخص خواهد شد. چنان كه گفته شده است: هر وقت ببينى كه دولت ها با هم به جنگ مى پردازند منتظر قدوم ماشيح باش ، چون در دوره ابراهيم نيز چنين شد و هنگامى كه دولت ها با هم به جنگ پرداختند براى ابراهيم نجات حاصل گرديد (پيدايش14). ظهور ماشيح با سختى ها و مشقت هاى طاقت فرسا همراه خواهد بود و پيش از ظهور او آشفتگى و فساد در جهان به حدّ اعلى خواهد رسيد و مشكلات و سختى هاى زندگى تقريباً غيرقابل تحمل خواهد شد (اشعياء60:21 ، حزقيال38 و 39). اين كشمكش ها و جنگ هاى ميان دولت هاى جهان ، جنگ هاى گوگ و ماگوگ (يأجوج و مأجوج) نام دارد (همان) اما وضعى كه جهان زير دستِ ماشيح خواهد داشت به بهترين وجه توصيف شده است كه شفاى بيماران (حزقيال47:9) پر ثمر شدن ميوه هاى درختان (همان47:12) آباد شدن ويرانى ها (همان16:55) تجديد بناى اورشليم (اشعيا54:11 و 12) برقرارى صلح در سراسر طبيعت (اشعياء11: 6 ، 7 ، 8) محو شدن گريه و زارى و شيون در جهان (اشعيا65:19) نبود مرگ در جهان (اشعياء25:8) از جمله وقايع اين دوران است (و نيز پسيقتارباتى ، 152 ب ، يروشلمى تعنيت 6 دال ، سنهدرين97 الف ، برشيت ربا43:4 ، عوودازارا 3 ب ، تنحوماعقو7 ، پساجيم88الف به نقل از: خدا ، جهان ، انسان و ماشيح در آموزه هاى يهود).

درباره طول مدت اين دوران نيز توسط علماى يهود نظريه هاى گوناگونى اظهار شده است و به صورت يكصد سال ، ششصد سال ، چهارصد سال ، يك هزار سال ، هفت هزار سال ، دو هزار سال ، چهل سال و هفتاد سال پيش بينى شده است. (همان ، ص 273).

در آيين زردشت نيز به ظهور مصلح و منجى آخرالزمان تأكيد شده است. در كيش زردشتى اين مسئله با توجه به اعتقادات ايشان ، به نحو خاصى مطرح مى شود. در اين آيين ، يك قدرت كيهانى يا روح خير به نام اهورامزدا و يك قدرت كيهانى متضاد يا روح بزرگ شر به نام اهريمن خودنمايى مى كند. در طول تاريخ ، اين دو نيرو با هم تا آخرالزمان در ستيز هستند و در آن زمان خوبى بر شرّ غلبه مى كند و دوره صلح و پاكى و اعتلاى اهورامزدا فرا مى رسد و با ظهور سوشيانس ، آخرالزمان آغاز مى شود (تاريخ جامع اديان ، ص 318). در يك بند از گات ها يا گاهان نيز كه سروده هاى زردشت است سخن از مردى است كه در آينده مى آيد و راه نجات را مى يابد (گات ها سين43 ، بند3). همچنين در گات ها چند بار به واژه سوشينت (سودرسان) برمى خوريم كه همان منجى زردشت است (همان ، سين45 بند11) واژه فرشوكرتى (كامل سازى جهان) يكى ديگر از اصطلاحاتى است كه در گاهان (سين30 بند9) آمده است و اشاره به موضوع آخرالزمان دارد. يعنى زمانى كه پس از ضعف و سرانجام نابودى اهريمن و نيروهاى اهريمنى ، جهان به كمال نخستين خويش بازمى گردد (گات ها يسناوهات). بنابراين سوشيانس يا سوشيانت همان كسى است كه در پايان جهان ظهور خواهد كرد و سوشيانت پيروزگر نام دارد و استوت ارت هم ناميده خواهد شد (اوستا ، ج1 ، ص 405ـ 430). در اوستا كلمه سوشيانت حداقل هشت بار و استوت ارت حداقل دوبار آمده است. از جمله اقدامات اين مصلح موعود پس از ظهور ، نوكردن جهان و از بين بردن پليدى و ظلمت مى باشد (اوستا ، ج1 ، ص 487). در مورد ياوران اين مصلح موعود هم آمده است كه آنان نيك انديش ، نيك گفتار ، نيك كردار و نيك دين اند و هرگز سخن دروغ بر زبان نياورند (اوستا زامياديشت ، بند 95).

منابع

(1) اصول الدين ، غزنوى حنفى ، جمال الدين ، 593هـ ، محقق و مصحح: دكتر عمرو نسق الداعق ، دارالبشائر الاسلامية ؛
(2) اصول كافى ، كلينى ، محمد بن يعقوب ، مترجم آيت اللّه محمدباقر كمره اى ؛
(3) الإرشاد ، شيخ مفيد ، 1413هـ ، تحقيق مؤسسه آل البيت(عليهم السلام) ، المؤتمر الألفية الشيخ المفيد ، 1413هـ ؛
(4) الاهيات مسيحى ، تيسن ، هندى ، مترجم طاله ميكائيليان ، انتشارات حيات ابدى ، تهران ؛
(5) الإمام المهدى من المهد إلى الظهور ، قزوينى ، محمدكاظم ، منشورات مؤسسة النور للمطبوعات ، بيروت ؛
(6) أمالى ، صدوق ، ابوجعفر محمد بن بابويه قمى ، 381هـ ، مترجم آيت اللّه كمره اى ، كتابخانه اسلاميه ، زمستان 1362 ؛
(7) اوستا ، ... ، گزارش و پژوهش دكتر جليل دوستخواه ، انتشارات مرواريد ، تهران 1370 ؛
(8) بحارالانوار ، مجلسى ، محمدباقر ، مؤسسه الوفاء ، بيروت 1403 ؛
(9) البرهان فى تفسير القرآن ، اهدلى ، احمد ميقرى بن احمد حسين ، المكتبة العصريه للطباعة والنشر ، بيروت ؛
(10) تاريخ جامع اديان ، ناس ، جان ، ، مترجم على اصغر حكمت ، انتشارات پيروز ، 1354 ؛
(11) تفسير قمى ، قمى ، على بن ابراهيم ، محقق السيد طيب موسوى ، مؤسسة دارالكتب للطباعة والنشر ، قم ؛
(12) حق اليقين فى معرفة اصول الدين ، شبّر ، سيدعبدالبرّ 1242هـ ، المطبعة الحيدريه ، نجف ،1375 ؛
(13) خداـ جهان انسان و ماشيح در آموزه هاى يهود ، كُهن ، ابراهام ، مترجم: اميرفريدون گرگانى ، انتشارات اللمعى ،1382 ؛
(14) الخرائج والجرائح ، راوندى ، قطب الدين ، 573هـ ، مؤسسه امام مهدى (عج) 1409هـ.ق ؛
(15) الزام الناصب فى اثبات حجة الغائب ،يزدى حائرى ، على ، 1333هـ ، محقق سيد على عاشور ، مؤسسه اعلمى للمطبوعات ، بيروت ؛
(16) شعب الايمان ، بيهقى ، ابوبكر احمد بن حسن 458هـ ، محقق: ابوالهاجر (محقق) ، دارالكتب العلميه ، بيروت ؛
(17) صحيح ترمذى ، ترمذى ، دارالفكر للطباعة والنشر ، بيروت1403 ؛
(18) صحيح مسلم ، قشيرى نيشابورى ، مسلم بن حجاج ، 651هـ ، دارالكتب العلمية ، بيروت ؛
(19) عقد الدرر فى أخبار المنتظر ، يوسف بن يحيى ، انتشارات مسجدجمكران ، 1425هـ ؛
(20) الغيبه ، طوسى ، ابوجعفر محمد بن حسن ، 460هـ ، مترجم شيخ محمد رازى ، انتشارات كتابفروشى اسلاميه ، 1350 ؛
(21) الفتن ، خزاعى مروزى ، نعيم بن حمّاد ، 229هـ ، دارالكتب العلميه ، بيروت ، لبنان ؛
(22) كتاب مقدس ، ... ترجمه تفسيرى شامل عهد قديم و عهد جديد ؛
(23) كشف الغمّة فى معرفة الأئمّة ، اربلى ، ابوالفتح ، مكتبة بنى هاشم ، تبريز1381 ؛
(24) كمال الدين وتمام النعمة ، صدوق ، ابوجعفر محمد بن بابويه قمى ، 381هـ ، مصحح علاّمه اعلمى ، مؤسسه اعلمى للمطبوعات ، بيروت ؛
(25) گات ها يا سروده هاى زردشت ، ... مترجم بزرگمهر كيانى ، انتشارات جام 1382 ؛
(26) المستدرك على الصحيحين ، الحاكم النيشابورى ، محمد بن عبداللّه ، محقق: مصطفى عبدالقادر عطا ، دارالكتب العلميه ، بيروت ؛
(27) الملاحم والفتن فى ظهور الغائب المنتظر ، ابن طاووس ، على بن موسى664هـ ، منشورات الرّضى ، قم ؛
(28) الميزان فى تفسير القرآن ، طباطبايى ، محمدحسين ، 1402هـ ، مؤسسه اعلمى للمطبوعات ، بيروت ؛
(29) مجمع البيان ، طبرسى ، فضل بن حسن548هـ ، مكتبة العلمية الإسلامية ، تهران ؛
(30) مشارق انوار الييقن فى اسرار اميرالمؤمنين ، رجب البرسى ، الحافظ ، مؤسسه اعلمى للمطبوعات ، بيروت ؛
(31) مكيال المكارم ، موسوى اصفهانى ، محمدتقى ، مترجم سيد مهدى حائرى قزونى ، انتشارات دارالثقلين ، قم ، 1383 ؛
(32) منتخب الأثر ، صافى گلپايگانى ، لطف اللّه ، ناشر مكتب المؤلف 1422هـ ؛
(33) النهاية فى الفتن والملاحم ، ابن اثير دمشقى ، 774 هـ ، دارالجليل ، بيروت ؛
(34) نورالأبصار ، شبلنجى ، مؤمن بن حسن بن مؤمن ، الشيخ عبدالوارث محمدعلى ، دارالكتب العلميه ، بيروت ؛
(35) نهج البلاغه ، سيد رضى ، مترجم محمّد دشتى ، انتشارات صحفى ، قم 1379 ؛
(36) ينابيع المودّة ، قندوزى حنفى ، سليمان بن ابراهيم ، تحقق سيدعلى جمال اشرف ، ناشر دارالاسوة للطباعة والنشر1416هـ.؛

محمدجواد اصغرى

اسم الکتاب : دانشنامه کلام اسلامی المؤلف : جمعی از محققین الجزء : 1 صفحة : 2

صيغة PDF

شهادة

الفهرست